________________
૧૬ મું] શિલ્પકૃતિઓ
[૩૫૩ પ્રલંબપાદે બેઠેલી બુદ્ધની આ પ્રતિમા પ્રાચીન પશ્ચિમ ભારતીય શૈલીને ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો છે.•
(૨૫) કપડવંજ પાસે આવેલા કઠલાલ ગામમાંથી મળેલી વિશ્વરૂપ વિષ્ણુની ૨૧ ત્રીજી પ્રતિમા (૫ટ્ટ ૩૧, આ. ૯૭), જે ઉપરની વિશ્વરૂપ વિષ્ણુની શામળાજીમાંથી મળેલી બે પ્રતિમાઓ પછીના સમયની આશરે ઈ. સ. ના સાતમા સૈકાની છે તે, ગુપ્તકાલની નહિ, પણ મૈત્રકકાલની જ ગણાય. ગુપ્તકાલમાં મથુરા અને ગુજરાતમાં મળતી વિશ્વરૂપ વિષણુની પ્રતિમાઓની પરંપરાની આ પ્રતિમા છે, જે બતાવે છે કે આ સમયમાં ગુજરાતમાં વિશ્વરૂપ વિષ્ણુની કલ્પનાનું પ્રજામાં સારા પ્રમાણમાં આકર્ષણ હતું. કઠલાલની આ પ્રતિમા પણ વિશ્વરૂપની કલ્પનાની છે. વળી શામળાજી અને એલિફન્ટા વચ્ચે મળવાથી આ પ્રતિમા શામળાજી અને પરેલના શિવ તેમજ એલિફન્ટાની મહેશમૂર્તિ વચ્ચેને કલાલીપરક સંબંધ સૂચવતી કડીરૂપ છે. શામળાજીના વિશ્વરૂપ વિષ્ણુનાં ત્રણ મુખ સાથે એલિફન્ટાની સુવિખ્યાત મહેશમૂર્તિનાં ત્રણ મુખ સરખાવતાં એ વસ્તુ સ્પષ્ટ થયેલી છે કે એલિફન્ટા સુધી આ એકસરખી કલા-પરંપરા હતી. પરેલની શિવમૂતિ શિવના વિશ્વરૂપની કલ્પના જ કરે છે. એ મૂતિ અને શામળાજીના વિશ્વરૂપ વિષ્ણુ લગભગ સમકાલીન છે, જ્યારે એલિફન્ટાની શિવની મૂર્તિ સહેજ પછીની છે.
(૨૬) સાતમા સૈકાથી આઠમા સૈકાના અંત સુધીમાં મૂકી શકાય તેવાં શિમાં અકેટામાંથી મળેલું ધાતુનું એક ધૂપિયું ખાસ નોંધપાત્ર છે.૨૩ એની આગળના ભાગમાં ધૂપ પાત્ર તરીકે હાથીની પિલી આકૃતિ છે, જ્યારે પાછળના
ભાગમાં હાથાના છેડે સિંહ છે. સાતમા સૈકાની શરૂઆતની આ કૃતિ ધાતુશિમાં કવચિત મળતી અગત્યની કલાકૃતિ છે. હાથીની ઉપર કતરેલા લેખમાં “કીનિ xxરે ગાઢ રાણા ૮' એટલા અક્ષર વંચાય છે. ગા==ાઢ એ “જયભટ' શબ્દનું બોલાતી ભાષાનું રૂપ લાગે છે, અને સંભવ છે કે નાંદીપુરીભરૂચના ગુજર રાજવી જયભટ પહેલા ઉફે વીતરાગે” આ ધૂપિયું જૈન મંદિરને અર્પણ કર્યું હોય. જયભટનો અમલ અંદાજે ઈ. સ. ૬૦૦-૬૨૮ ને છે. જયભટનું વિશેષણ વીતરાગ” હતું, જે સૂચવે છે કે જયભટ જૈનધન હોઈ શકે. આ સિવાય અકોટાના ધાતુસંગ્રહમાંથી સાતમા સૈકામાં મૂકી શકાય તેવી બીજી ઘણી ધાતુપ્રતિમાઓ મળેલી છે તેઓમાંની કેટલીક ખાસ નોંધપાત્ર છે.
(૨૭-૨૯) સપાટ પીઠિકા પર ઊભેલ સરસ્વતીની મૂર્તિના મસ્તક પાછળનું આભામંડળ મણકાદાર કિનાર સિવાય સાદું છે. આ કૃતિ ઈ. સ. ૬૦૦-૬૦૦ ઇ–૩–૨૩
