________________
૫ર મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[મ અને વચ્ચે ધર્મચક્ર કંડારેલું છે. આદિનાથના બંને ખભાઓ ઉપર વાળની લટ રહેલી છે. છેતી પારદર્શક છે. પીઠિકાના ડાબા છેડે સર્વાનુભૂતિ યક્ષ અને જમણું છેડે અંબિકા યક્ષીની બેઠેલી મૂર્તિ છે. યક્ષ અને આદિનાથની તેમજ આદિનાથ અને પક્ષીની વચ્ચે અકકેક અથવા વધુ તીર્થકરની પ્રતિમા હતી, જે હાલ
જઇ રહી નથી, પણ એની પીઠિકામાં ખેલવા માટેનાં કાણાં મેજુદ છે. એટલે મૂળ આ ત્રિતીર્થિક કે ચોવીસી પ્રતિમા હશે. આ પ્રતિમા અને એનાં યક્ષ-પક્ષીની કલાશૈલી ગુપ્ત શૈલીથી સ્પષ્ટ રીતે જુદી એવી પ્રાચીન પશ્ચિમ ભારતીય શૈલી છે, જેને તારાનાથે ઓલ્ડ વેસ્ટર્ન સ્કૂલ (પ્રાચીન પશ્ચિમી શૈલી) નામથી સંબોધી છે. ૧૨
(૧૮) વિદ્યાધરકુલમાં પ્રતિષ્ઠિત, ખંડિત અભિલેખવાળી, મેટા મુકુટ અને પ્રભામંડળવાળી, લલિતાસને બેઠેલી, જમણા હાથમાં આમૂલુંબી અને ડાબા હાથમાં બિરું ધારણ કરતી, ડાબા ખેાળામાં બાળક તેડેલી સિંહારૂઢ અંબિકાની દ્વિભુજ પ્રતિમા, જે અકોટામાંથી મળેલી છે અને જેની પાછળના અભિલેખની લિપિ છઠ્ઠી સદીના ઉત્તરાર્ધની હોવાથી લગભગ ઈ. સ. ૫૫૦ થી ૫૬૦ આસપાસના સમયમાં મૂકી શકાય તેવી છે તે, પ્રચુર અલંકારયુક્ત ધાતુપ્રતિમા પણ પ્રાચીન પશ્ચિમ ભારતીય શૈલીની છે. ૧૩
(૧૯-૨૨) આ ઉપરાંત આ કાલનાં બીજાં ગણનાપાત્ર શિપમાં પાર્વતી ૧૪ (દેલવાડા), માતા અને બાળકપ (કેયક) (૫ટ્ટ ૨૯, આ. ૯૨), સ્કંદમાતા કોટયર્ક) (૫ટ્ટ ૩૩, આ. ૧૦૦) તથા પાર્વતી અને નૃત્ય કરતા ગણપતિ (ટીંટોઈ) ગણાવી શકાય.
(૨૩-૨૪) પોતાના શાસનકાળ દરમ્યાન વલભી અને એની આજુબાજુના પ્રદેશમાંના ઘણા બૌદ્ધ વિહાર વગેરેને મૈત્રકોએ આપેલાં દાનોની વિગતવાર માહિતી એમનાં દાનશાસને પરથી મળે છે, ૧૮ પરંતુ આ કાલનાં બહુ જ થોડાં બૌદ્ધ શિલ્પ ઉપલબ્ધ છે, તેઓમાં વલભીથી મળેલી બુદ્ધની એક નાની ધાતુપ્રતિમા ત્યાંના મહેન્દ્રસિંહજી ઠાકોરના સંગ્રહમાં છે. આ પ્રતિમા પાંચમા કે છઠ્ઠા) સૈકાની છે. આ ઉપરાંત, વલભી કે પીરમ બેટમાંથી આવેલી મનાતી એક અતિ સંદર બુદ્ધપ્રતિમા હાલ ભાવનગરમાં ગાંધી–સ્મૃતિ મ્યુઝિયમમાં સુરક્ષિત છે. આ ધાતુપ્રતિમા ઉપર સેનાનો ઓપ છે. કારીગરી ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારની છે. બેઉ ખભાઓ ઉપર ઓઢેલી સંધાતી–સંઘાટી ગાધર અસરવાળી છે. આ પ્રતિમા ત્રિકાલીન, છઠ્ઠા સૈકાની, કદાચ શીલાદિત્ય પહેલાની સમકાલીન, લાગે છે.
