________________
શિલ્પકૃતિઓ
[૩૫૧
(૧૪) વાદરા પાસેના કપુરાઈ ગામમાં શિવાલય પાસેથી મળેલું ઊભાં શિવ-પાવતી(ઉમા-મહેશ્વર)નું ખંડિત શિલ્પ (૫ટ્ટ ૩૨, આ, ૯૮), જે હાલ વડાદરા મ્યુઝિયમમાં છે તે, ઈ. સ. ૬૦૦ના અરસાનું અર્થાત્ છઠ્ઠા-સાતમા સૈકાનુ છે. આ શિલ્પ ગુજરાતની તત્કાલીન કલાના એક ધણા સુંદર નમૂના છે.૯ આમાં ખેડા ધાટનાં અંગેાને બદલે કંઈક લાંબા પગ વગેરે હાવાથી આ શિલ્પમાં દક્ષિણના ચાલુકયાની કે એ પહેલાં ગુજરાતમાં આવી ચૂકેલી સાતવાહનેાની શૈલી(જેમાં કંઈક પાતળા અને લાંખી છતાં સપ્રમાણ અને સુંદર દેહયષ્ટિએ કાતરાતી તે)ની અસર હાય એમ સંભવિત છે.
૧૬]
(૧૫) અકેાટા( વડાદરા )ના જૈન ધાતુ પ્રતિમા–સમૂહમાંથી મળેલી શ્રીજીવંતસ્વામીની ઊભી કાયાત્સ` પ્રતિમા, કે જેની પીઠ પર લેખ ક્રાતરેલેા છે. સદર લેખની લિપિના આધારે આ શિલ્પને વિના સંકોચ ઈ. સ. ૫૫૦ અને ૬૦૦ વચ્ચેના સમયનું ગણી શકાય છે.૧૦ ‘જીવતરવાની' એ દીક્ષા લીધા પહેલાં તપ કરતા સંસારી મહાવીર સ્વામીનું નામ છે, આથી આ સ્વરૂપમાં રાજકુલને અનુરૂપ મુકુટ અને કેશકલાપની દેહભૂષા છે.
(૧૬) અકાટામાંથી મળેલી, અભિલેખ તથા પીઠ વિનાની, અને ઊંચી ટોપી ઘાટના કલામય મુકુટવાળી જીવંતસ્વામીની ખીજી મનેાહર કાયાત્સ` પ્રતિમા (૫ટ્ટ ૩૧, આ. ૯૬) ઉપર જણાવેલી પ્રતિમા કરતા કઈક જૂની છે. આ પ્રતિમાનાં નેત્રામાં ચાંદી ભરેલી છે અને હાડની લાલી દર્શાવવા નીચલા હાઠ પર તાંબું ભરેલું છે. સમગ્ર ઉત્તર ભારતવર્ષમાંનાં અદ્યાવધિ ઉપલબ્ધ ધાતુ-શિપેામાં આગલી હરાળમાં ખેસે તેવી ઉત્કૃષ્ટ કલામય આ પ્રતિમા આશરે ઈ. સ. ૫૦૦ અને ૫૫૦ ની વચ્ચેના સમયની હાય એમ લાગે છે. જીવંતસ્વામીના ગળામાંનાં હાંસડી અને હાર ગુપ્તકાલને સુપરિચિત એકાવલિને બદલે પશ્ચિમ ભારતવષઁની ક્ષત્રપકાલીન અને વાયવ્ય હિંદની ગાંધાર કલાની પરંપરાને જાળવી રાખે છે. ઊંચી ટાપીધાટને મુકુટ પણ મથુરામાંથી મળેલી કુષાણુકાલીન વિષ્ણુપ્રતિમા– (જે એક સમયે ઇંદ્રની મનાતી)ના ઇરાની ટાપી-ઘાટના મુકુટમાંથી વિકાસ પામેલે લાગે છે. આ બધું જોતાં આ પ્રતિમાને સમય ઉપર જણાવ્યેા છે તેનાથી અર્વાચીન હોઈ શકે નહિ. ૧૧
(૧૭) યક્ષ–યક્ષીયુક્ત આદિનાથની ઊભી પ્રતિમા અકાટાના જૈન પ્રતિમાએના સમૂહમાં મળેલી, છઠ્ઠી સદીના ઉત્તરાધની, જેની પાછળ ‘ ફેવધર્મીચં निवृत्तिकुले जिनभद्रवाचनाचार्यस्य ' લખાણ છે. પૂર્ણ વિકસિત કમળ પર કાયાત્સગ અવસ્થામાં આદિનાથ ઊભા છે. કમળ પર એ બાજુએ ખેડેલ મૃગ
