________________
૫૦ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[×.
સૈકાની, ધણું ખરુ` ઈ. સ. ૫૫૦ આસપાસની, લાગે છે (પટ્ટ ૨૭, આ. ૮૯). આ પ્રતિમામાં અષ્ટભુજ વિષ્ણુનાં લગભગ તમામ આયુધ ખંડિત છે. અનંત નાગ ઉપર વીરાસનમાં વિષ્ણુ ઉભડક ખેઠા છે અને એમની પાછળના ભાગમાં વિષ્ણુમાંથી પ્રાદુર્ભૂત થતી તેવીસ અન્ય આકૃતિ છે, જેએમાં સૂર્ય, ચંદ્ર બ્રહ્મા, શિવ, હયગ્રીવ, વરાહ, બલરામ વગેરે સ્પષ્ટ એળખાય છે.
(૩) વિશ્વરૂપ વિષ્ણુની ખીજી એક પ્રતિમા પણ શામળાજીમાંથી મળી છે, જેના નીચેના તથા ઉપરના ભાગ ખંડિત થયા છે. એ હાલ વડાદરા મ્યુઝિયમમાં છે. એ પણ ઉપરની પ્રતિમાની લગભગ સમકાલીન કે એનાથી સહેજ પછીના સમયની, પણ છઠ્ઠા સૈકામાં બનેલી લાગે છે.૩
(૪–૬) શામળાજીમાંથી મળી આવેલી ઊભી મકરવાહિની ગ ંગાની સુંદર દ્વિભુજ પ્રતિમા` છઠ્ઠા સૈકાની છે. મકરનાં મુખ અને પુચ્છની કાતરણી ખાસ નોંધપાત્ર છે. ગંગાના જમણા પગ ઉપર લટકતું પસદ્ધ એ પશ્ચિમ ભારતનાં શિપેામાં ખાસ નજરે પડતું વિશિષ્ટ પ્રકારનું વસ્ત્ર-પરિધાન છે. આવુ જ પ સત્ક કોટયર્ક --મહુડીની માતા અને શિશુ(પટ્ટ ૨૯, આ. ૯૨)ની તેમજ કદ માતા(પટ્ટ ૩૩, આ. ૧૦૦)ની પ્રતિમામાં નજરે પડે છે.પ એ ખે પ્રતિમા પણ છઠ્ઠા સૈકાની લાગે છે.
(૭–૧૦) આયુ–દેલવાડાનાં દેરાં પાછળ આવેલા જગન્નાથના મંદિરમાંની શેષશાયી ચતુર્ભુજ વિષ્ણુની પ્રતિમા તથા એ જ મંદિરમાંની ખેઠેલી કૌમારી, ચામુંડા અને વારાહી માતૃકાઓની પ્રતિમાએ† (પટ્ટે ૩૦, આ. ૯૩-૯૫) છઠ્ઠા સૈકાના ઉત્તરાધની લાગે છે.
(૧૧–૧૨) શામળાજીના ત્રિલોકનાથના મંદિરમાં સચવાયેલી ત્રિશૂળધારી શૈવ દ્વારપાલની પ્રતિમા॰ (પટ્ટ ૨૮, આ. ૯૦) તથા એને મળતી હાલ પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝિયમ, મુંબઈમાં સચવાયેલી ખીજી શૈવ દ્વારપાલની પ્રતિમા. આ બેઉ પ્રતિમા પણ ઠ્ઠા સૈકામાં મૂકી શકાય.
(૧૩) વાદરામાં મ. સ. યુનિ.ની આર્ટ્સ ફૅકલ્ટીના મકાન સામે શેઠ આણુ દલાલ ખુશાલચંદના કંપાઉન્ડમાંથી મળેલું ભૈરવનું શિલ્પ, જે હાલ વડાદરા મ્યુઝિયમમાં છે. તે, મૂળ સયાજીગ ંજ વિસ્તારના દક્ષિણ તરફના છેડે આવેલા ભીમનાથ મહાદેવના મંદિરમાંનુ હાવાનેા સંભવ છે. એકાલિ હારવાળા આ ભૈરવ નીચેનું વસ્ત્ર ધણું બારીક હાવાથી થેાડે ઘણે અંશે શરીરના ગુહ્ય ભાગને દેખાડે છે. આ શિલ્પ છઠ્ઠા સૈકા પછીનુ તે। નથી જ. એનાથી પહેલાંનુ હાવાનુ ભવિષ્યમાં સિદ્ધ થાય તેા નવાઈ ન ગણાય.
