________________
પ્રકરણ ૧૬
શિલ્પકૃતિઓ ગુજરાતના ઇતિહાસમાં મૈત્રકકાલ વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે. આ સમયમાં મૈત્રકોના રાજ્યની સીમા વખતોવખત ફરતી રહી છે. દક્ષિણ ગુજરાતમાં ગુજરો, ચાલુ વગેરે રાજય થયાં હોવા છતાં સરળતા ખાતર લગભગ ઈ. સ. ૪૭૦ થી ઈ. સ. ૭૮૮ સુધીના સમયની શિલ્પકૃતિઓને મૈત્રકકાલીન અને એ પછીના સોલંકીઓના ઉદય સુધીના સમયની શિલ્પકૃતિઓને અનુ-મૈત્રકકાલીન નામ આપીશું. કેટલીક વખત એવું પણ બને છે કે શિલ્પ જે પ્રદેશમાંથી મળ્યું હોય તે પ્રદેશ પર શિલ્પ બન્યું ત્યારે ચોક્કસ કે અધિકાર હતો એની આપણને અત્યારે ચોક્કસ માહિતી ઉપલબ્ધ ન પણ હોય, છતાં સામાન્યપણે રાજ્યકર્તા જુદા હોવા છતાં આખા ગુજરાતમાં તે તે સમયે લગભગ સમાનપણે સંસ્કૃતિને વિકાસ કે હાશ થતો હશે એમ ગણી શકાય, કેમકે આખા ગુજરાતમાં ઊંચા પર્વતો કે એવી કોઈ ભૌગોલિક રુકાવટ નથી જેથી કરીને એવી ટકાવટની બેઉ બાજુની પ્રજાઓ એકમેકથી તદ્દન અલિપ્ત રહી શકે.
મૈત્રકકાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલની શિલ્પસ્થાપત્ય-સામગ્રી વધુ ને વધુ પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ થતી જતી હોવાથી આ પ્રકરણમાં બધી જ શિલ્પકૃતિઓની નધિ ન લેવાય, કિંતુ કેટલીક મુખ્ય મુખ્ય શિલ્પકૃતિઓ અને એના પરથી જાણવા મળતી શિલ્પશલીની વિકાસકથાની જ નેંધ લેવાય એ ઇષ્ટ છે.
મૈત્રક અને અનુ-મૈત્રક કાલની કેટલીક જાણીતી શિલ્પકૃતિઓ નીચે મુજબ છે :
(૧) કારવણમાંથી મળેલી નંદીને અઢેલીને ઊભેલી શિવ-પાર્વતીની પ્રતિમા '(પદ ૨૯, આ. ૯૧). આ કૃતિ છઠ્ઠા સૈકાની છે.
(૨) વિશ્વરૂપ વિષ્ણુઃ શામળાજીમાં નાગધરા પાસે એક દેરીમાં ત્યાંની આદિવાસી પ્રજામાં જાણીતી, “કળશી છોકરાંની મા' તરીકે પૂજાતી પ્રતિમા છઠ્ઠા
૨૯
