________________
૨૨૦] મૈત્રક કાલ અને અનુ-ત્રક કાલી
(પ્ર. થાય છે કે આ સિદ્ધસેનગણિ જિનભણિની સાથે રહ્યા હોય અને એમના ગ્રંથ ઉપર ચૂર્ણિ રચી હોય.
આ ચણિ પ્રાકૃત ભાષામાં છે. એમાં સંસ્કૃતના એક પણ શબ્દનો પ્રયોગ થયો હોય એમ જણાતું નથી. એમણે પ્રારંભમાં અગિયાર ગાથાઓમાં ભગવાન મહાવીર, અગિયાર ગણધરો, બીજા વિશિષ્ટ જ્ઞાનીઓ તથા સૂત્રકાર જિનભદ્ર ક્ષમાશ્રમણ આદિને નમસ્કાર કર્યા છે. ચૂર્ણિના અંતમાં પણ જિનભદ્રગુણિને પરમ ઉપકારી ગણીને વંદના કરી છે. ૨. ભટ્ટ કવિ (છઠ્ઠો-સાતમો સૈક)
બ્રાહ્મણ વિદ્વાનોમાં વલભીના વતની કહી શકાય તેવા મહાકવિ ભષ્ટિએ રાવણવધ” નામે મહાકાવ્ય રચી મોટી પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે. એ પ્રસિદ્ધિઓ જ આ કાવ્યને એના નામ ઉપરથી “ભદિ–કાવ્ય” નામથી લોકવ્યાપી ખ્યાતિ અપાવી. આ કાવ્યમાં ૨૨ સર્ગો છે, તેમાં બધાં મળીને ૩૬૨૪ પદ્યો છે. કાવ્યની વસ્તુ તરીકે પૌરાણિક રામચરિત-વર્ણના એણે પસંદ કરી છે. સંભવત: સંસ્કૃત ભાષામાં વાલ્મીકિ પછી લલિતકાવ્યરચના લેખે રામચરિતનું આલેખન કરવામાં કવિ ભદ્રિ સર્વ પ્રથમ યશનો ભાગી થતો હોય એમ જણાય છે. કાવ્યમાં ઋતુવર્ણન, પ્રભાતવર્ણન, યુદ્ધ, રાજનીતિક જ્ઞાન, સંવાદ, શૃંગાર વગેરે વિષયનાં યથોચિત સ્થળે વર્ણને આપ્યાં છે, અને વિવિધ છંદોમાં એની રચના છે. સાથોસાથ અલંકારશાસ્ત્રગત કાવ્યનાં અમુક લક્ષણોનું પણ આમાં નિરૂપણ કર્યું છે, તેથી આ કાવ્ય દ્વારા મહાકાવ્યનાં સમગ્ર લક્ષણોને સમાવેશ કરવાનું એ ચૂક્યો નથી. ભદિને ઉદ્દેશ કાવ્ય કરતાંયે “પાણિનિકૃત-અષ્ટાધ્યાયી” વ્યાકરણમાં સિદ્ધ કરાયેલા શબ્દપ્રયોગોને કાવ્યવ્યવહારમાં ઉપયોગ કરી બતાવી વ્યાકરણ ભણેલા વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત વ્યાકરણ-વિષયક જ્ઞાનનું વિસ્ફટ આકલન કરાવવાનો છે. એ રીતે વ્યાકરણ અને ચરિત દ્વારા સર્વપ્રથમ થાશ્રય-કાવ્યરચનાનું ભાન પણ એણે પ્રાપ્ત કર્યું છે. એ દયાશ્રયને તાણાવાણુની જેમ ગૂંથીને એક નવો મૌલિક પ્રકાર પ્રગટ કર્યો છે, એટલે આ પ્રકાર માટે વ્યાખ્યાકારોએ
ચારચાખ્યમિટું વ્યસ્' કહીને એના ગંભીરાર્થનું સૂચન કર્યું છે. એની બીજી કેઈ કૃતિ ઉપલબ્ધ થઈ નથી છતાં આ એક જ કૃતિ એની સમર્થ પ્રજ્ઞા અને પ્રતિભાની પરિચાયક છે. આશ્ચર્ય તો એ છે કે એવા ધુંરધર કવિએ પોતાના પરિચયમાં માત્ર એક પદ્ય આપીને પરિતોષ માન્ય છે:
'काव्यमिदं विहितं मया वलभ्यां श्रीधरसेननरेन्द्रपालितायाम् । વર્તિતો માતાનૂપચ તી ઉમઃ ક્ષિતિજો ચરા સગાના' !
