________________
૧૧ મું]
ભાષા અને સાહિત્ય
[૨૨૧
(શ્રી ધરસેન રાજાના રાજ્યકાલમાં વલભીમાં મેં આ કાવ્ય રચ્યું છે. આ કાવ્યથી એ રાજવીની કીર્તિ થાઓ, કેમકે એ રાજા પ્રજા માટે કલ્યાણકર છે)
વલભીમાં ધરસેન નામના ચાર રાજાઓ થયા છે, તેઓ પૈકી ક્યા ધરસેનના સમયમાં એ થ એ કહેવું કઠણ છે. તામ્રપત્રમાં ભદિ નામના પાંચ બ્રાહ્મણોને ઉલ્લેખ છે. એ પૈકી એક વલભી છે. એ શીલાદિત્ય ૧ લાના સમયમાં થયો. બે ભક્રિના પિતાનાં નામ જુદાં છે, ધ્રુવસેન ત્રીજાના સમયને ભદિ કદાચ વલભીને હય, એના પિતાનું નામ પણ જુદું છે. કવિ ભક્ટિ પ્રાયઃ ધરસેન ૨ જા (લગભગ ઈ. સ. ૧૭૦–૧૯૫) કે ધરસેન ૩જા(ઈ. સ. ૬૨૦ થી ૬૨૮)ના સમયમાં થયે એવું અનુમાન છે.૫૩ બ્રહ્મગુપ્ત (સાતમે સેકે)
ગુર્જરનું પ્રાચીન પાટનગર શ્રીમાલ સંપત્તિ અને સંસ્કારનું ધામ હતું. અહીંના બ્રહ્મગુપ્ત નામના જ્યોતિષાચાર્યની કીર્તિ દૂર દૂર સુધી વ્યાપેલી હતી. એ ભિલમાલકાચાર્યના નામથી પ્રસિદ્ધ હતો. એણે શક વર્ષ ૫૫૦ (ઈ. સ. ૬૨૮-૨૯) માં ૩૦ વર્ષની વયે રચેલે બ્રાહ્મસ્ફટસિદ્ધાંત' ખગોળવિષયક સિદ્ધાંતોનું પ્રતિપાદન કરે છે. એમાં ભગણાધિકાર, મધ્યમાધિકાર, સ્પષ્ટાધિકાર, ત્રિપ્રક્ષાધિકાર, ગ્રહણાધિકાર, ઉદયાસ્તાધિકાર, મહાપાતાધિકાર, ગોલાધ્યાય વગેરે વિષય ઉપર ફુટ વિવેચના કરેલી છે.
- જ્યોતિષના કરણ-વિષયોને “ખંડખાદ્યકરણ'નામક ગ્રંથ એ એની બીજી કૃતિ છે. આ ગ્રંથની રચના શક વર્ષ પ૮૭( ઈ. સ. ૬૬૫-૬૬૬) માં અર્થાત ૬૭ વર્ષની વયે કરેલી છે.
આ બંને ગ્રંથનું ભારતવર્ષમાં જ નહિ, પણ અરબના વિદ્વાનોમાં એટલું બધું આકર્ષણ થયું કે અરબી પંડિતાએ “બ્રાહ્મફુટસિદ્ધાંતને “સિધિદ' અને ખંડખાદ્યકરણને “અલઅરકન્દ' નામથી અરબી ભાષામાં અનુવાદ કર્યો,
એના ત્રીજા ગ્રંથ “યાનગ્રહ નામનો ઉલ્લેખ મળે છે, પણ એ ગ્રંથ હજી મળી આવ્યો નથી.૫૪ ભિક્ષુ શાંતિદેવ (સાતમે સકે)
તારાનાથના જણાવ્યા મુજબ શાંતિદેવને જન્મ સૌરાષ્ટ્રમાં થયો હતો અને તેઓ શ્રીહર્ષના પુત્ર શીલના સમકાલીન હતા, પણ ભારતીય કે ચીની સાહિત્યમાં શીલ અથવા હર્ષના પુત્રની હકીકત મળતી નથી, પરંતુ સૌરાષ્ટ્ર પર જેને
