________________
પરિશિષ્ટ ભૂમિદાન, દાનશાસન અને તામ્રપત્રો
ભૂમિદાન
ધર્મશાસ્ત્રમાં દાનને ઘણે મહિમા ગાવામાં આવ્યું છે. દાનના અને પ્રકાર છે, એમાં ભૂમિદાન એ મહાદાન કે અતિદાન ગણાતું. સુવર્ણ, ધેનુ, અન્ન ઈત્યાદિ જંગમ પદાર્થોની સરખામણીએ સ્થાવર ભૂમિનું દાન શાશ્વત પ્રકારનું હોઈ એને અંગે રાજશાસનનું ખત કરાવવામાં આવતું ને એ ખતને તામ્રપત્રો પર કોતરાવવામાં આવતું. આ દાનશાસન સંસ્કૃત ભાષામાં લખાતું.
મૈત્રક વંશના રાજાઓ અનેક ભૂમિદાન દેતા ને એને લગતાં દાનશાસન બતામ્રપત્રો પર કેતરાવતા. આ પૈકી એકસોથી વધુ તામ્રશાસન મળ્યાં છે ને હજી અવારનવાર વધુ ને વધુ તામ્રશાસન મળતાં રહે છે. દેવને (અર્થાત દેવાલયન) અપાતા ધર્મદેવને “દેવદેય” અને બ્રાહ્મણને અપાતા ધર્મદેયને “બ્રહ્મદેય’ કહે છે. રાજાએ કરેલા ભૂમિદાનને લગતા અને તામ્રપત્રો પર કોતરેલા શાસનપત્રને ‘દાનપત્ર' “દાનશાસન' “તામ્રપત્ર” કે “તામ્રશાસન” કહે છે. વલભીના મૈત્રક રાજ્યને ઇતિહાસ જાણવામાં એનાં તામ્રશાસન સહુથી મોટું અને સહુથી મહત્ત્વનું સાધન નીવડ્યાં છે.
કાનશાસન
મૈત્રક રાજ્યમાં દાનશાસનના લેખની પદ્ધતિ સારો વિકાસ પામી હતી. આ લેખ પદ્ધતિનું સ્વરૂપ પૂરી વિગતો અને નિયત ક્રમ ધરાવતું.
લેખન આરંભ સ્વતિ કે શસ્તિ એવા મંગલ પદથી થતા.૪ એ પછી પહેલાં રાજશાસન કયા સ્થળેથી ફરમાવવામાં આવે છે એ જણાવવામાં આવતું.૫ શાંતિના સમયમાં દાનશાસનનું સ્થળ રાજધાની વલભી હોય છે, જ્યારે દંડયાત્રા દરમ્યાન એ અંધાવાર(લશ્કરી છાવણી)નું જુદું જુદું સ્થળ હોય છે. એને
