________________
૭૪]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ હમેશાં “(અમુક) સ્થાનમાં વસેલે વિજયસ્કંધાવાર” કહેતા. આ વિગત પરથી રાજાઓની કેટલીક દંડયાત્રાઓ અને એનાં કેટલાંક સ્થળ જાણવા મળે છે.
દાતાને લગતી માહિતીને આરંભ દાન દેનાર રાજાના વંશના પરિચયથી કરવામાં આવતું, જેમાંથી આ રાજવંશ મૈત્રક નામે પરાક્રમી વંશ હોવાનું જાણવા મળ્યું છે.'
પછી દાતાના પૂર્વજો તથા પૂર્વાધિકારીઓની પ્રશસ્તિ આવે છે, જેને આરંભ આ રાજવંશના સ્થાપક સેનાપતિ ભટાર્કની પ્રશસ્તિથી થાય છે. વંશ અને પૂર્વજોની પ્રશસ્તિ આપવાની પ્રથા ધ્રુવસેન ૧લાના સમયથી પ્રચલિત થઈ, ત્યારે દાતાના પૂર્વાધિકારીઓની સંખ્યા માત્ર ત્રણની હતી. પરંતુ સમય જતાં એ સંખ્યા વધતી ગઈ, આથી શીલાદિત્ય ૧ લાના સમયથી ભટાક પછીના ચાર રાજાઓની પ્રશસ્તિ રદ કરવામાં આવી. એ પછી મૈત્રક વંશમાં બીજા ૧૧ રાજા થયા ને વંશાવ્ય દર્શાવવા માટે બીજા બે પૂર્વજોના નિર્દેશની જરૂર પડી, છતાં પછી બાકીના સર્વ પૂર્વાધિકારીઓ અને જરૂરી પૂર્વજોની પ્રશસ્તિ જારી રાખવામાં આવી. એ પછી દાન દેનાર રાજાની પ્રશસ્તિ આપવામાં આવે છે. આ પ્રશસ્તિઓ પરથી એકંદરે મૈત્રક વંશના ૧૯ રાજાઓની અને અંકોડારૂપ બીજા બે પુરુષોની પ્રશસ્તિ જાણવા મળી છે. “
આ પ્રશસ્તિઓ ઉચ્ચ ગદ્ય-શૈલીમાં રચાતી. એમાંનાં ઘણાં પદ આલંકારિક અયુક્તિઓથી ભરપૂર હેઈ અને કોઈ નક્કર ઘટનાઓ કે વિગતોના નિર્દેશ વિના મોઘમ અને ગોળ ગોળ શબ્દચિત્ર રજૂ કરતાં હોઈ એમાંથી વાસ્તવિક ઘટનાઓ કે સિદ્ધિઓની નકકર વિગતો જવલ્લે સાંપડે છે, છતાં આ પ્રશસ્તિઓ પરથી રાજાઓનાં નામ, બિરુદ કે બિરુદ (હોય તો), પૂર્વાધિકારી સાથેનો સગાઈસંબંધ, અને ધર્મસંપ્રદાય તથા કેટલીક વાર તેઓની અમુક વિશિષ્ટ રુચિઓ તથા સિદ્ધિઓ જાણવા મળે છે. ૧૦ મૈત્રક વંશના રાજાઓની સળંગ વંશાવળી એને લઈને જ બંધ બેસાડી શકાય છે.
દાન દેનાર રાજાની કુશળતા જણાવીને દાનનું નિવેદન કરવામાં આવે છે, જે લાગતાવળગતાઓને ઉદ્દેશીને હોય છે. પહેલા દસ રાજાઓનાં દાનશાસનમાં આ લાગતાવળગતા દસ પંદર અધિકારીઓની યાદી આપવામાં આવતી; આગળ જતાં સ્થળસંકોચને કારણે એ યાદી રદ કરવામાં આવી. ૧૧ આ યાદી પરથી એ રાજ્યના અધિકારીઓના અનેક પ્રકારેને ખ્યાલ આવે છે.
