________________
થું]
Bત્રક રાજ્ય
[૭૫
આ પછી દાન દેવાને હેતુ જણાવવામાં આવે છે. આ હેતુ સામાન્યતઃ માતાપિતાના પુણ્યની અભિવૃદ્ધિનો દર્શાવાતો. શરૂઆતનાં દાનશાસનેમાં એ ઉપરાંત પોતાના ઐહિક તથા આમુમ્બિક યથેષ્ટ ફળની પ્રાપ્તિનો હેતુ ઉમેરાતો. - દાન લેનારને “પ્રતિગ્રહીતા' કહેતા. પ્રતિગ્રહીતા બ્રાહ્મણ હોય તે એનું સ્થાન, ગોત્ર, સ્વાધ્યાયની વેદશાખા, વિદ્યાપર્વતનો પ્રકાર ને એનું સ્થાન, પિતાનું નામ અને એનું પોતાનું નામ—એ વિગતો આપવામાં આવતી.૧૩ બ્રાહ્મણ જે એ સ્થાને બીજે ક્યાંકથી આવીને વસ્યા હોય તો એનું મૂળ વતન પણ દર્શાવવામાં આવતું.
દેવાલયની બાબતમાં એનું સ્થાન તથા એનાં દેવ કે દેવી અને કેટલીક વાર એના બંધાવનારનું નામ જણાવતા.૧૪ બૌદ્ધ વિહારની બાબતમાં એનું સ્થાન, એના બંધાવનારનું નામ, એમાં રહેતા તેમજ બહારથી આવતા ભિક્ષુઓ કે ભિક્ષુણીઓનાં સંઘ નિકાય યાન વગેરેની વિગત પણ આપવામાં આવતી.૧૫
પ્રતિગ્રહીતાની વિગતો સાથે એને દાન આપવાનું પ્રયોજન પણ દર્શાવવામાં આવતું. બ્રાહ્મણોની બાબતમાં બલિ, ચરુ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર, અતિથિ અને પંચ મહાયની ક્રિયાઓના પરિપાલનનું પ્રયોજન રહેતું, દેવાલયોની બાબતમાં તે તે દેવના પૂજનનું, વાદ્ય-ગીત-નૃત્યાદિનું, પૂજારીની આજીવિકાનું અને દેવાલયના સમારકામનું પ્રયોજન રહેતું. બૌદ્ધ વિહારની બાબતમાં ભિક્ષુઓ કે ભિક્ષુઓના ચીવર (વસ્ત્ર), પિંડપાત (ભિક્ષા), શયનઆસન અને ભૈષજ્ય(ઔષધ)નું, બુદ્ધ કે બુદ્ધના પૂજનનું અને વિહારના સમારકામનું પ્રયોજન રહેતું.
પ્રતિગ્રહીતાને લગતી આ વિગતો પરથી તત્કાલીન ધર્મસંપ્રદા, ધર્મસ્થાને તથા ધર્મપુરુષો વિશે ઠીક ઠીક માહિતી મળે છે.
દાતા અને પ્રતિગ્રહીતાની જેમ દેવભૂમિની વિગતો પણ દાનશાસનમાં અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે. ભૂમિદાનમાં કયારેક ગામનું, ક્યારેક ક્ષેત્ર(ખેતર)નું, તે ક્યારેક વાપી (વાવ)નું દાન દેવામાં આવતું. ગામની બાબતમાં એના નામ ઉપરાંત એ કયા પ્રદેશના ક્યા વહીવટી વિભાગમાં આવેલું છે એ પણ જણાવાતું. ૧૭ ક્ષેત્ર કે વાપીની બાબતમાં એને લગતા ગામ ઉપરાંત એ ગામની સીમાની દિશા, એનું માપ, એનું નામ (હોય તો) અને એનાં ચારે દિશાનાં આઘાટન (મૂંટ) પણ જણાવવામાં આવતાં. દેવભૂમિને લગતી આ વિગતો પરથી મૌત્રક રાજ્યના પ્રદેશ, વહીવટી વિભાગે તથા પેટા વિભાગો, અમુક ગામોનાં એ સમયનાં નામ (પ્રાયઃ સંત કે સંસ્કૃતીકૃત રૂપમાં), ભૂમિમાપના એકમ, ભૂમિના માલિકનું કે ક્ષેત્રના ખેડનારનું
