________________
મૈત્રક કાલ અને આજુ-મૈત્રક કાલ
1 નામ, ખેતરે વાવો વગેરે અને એ ચારે બાજુ આવેલા ભૂમિપ્રકારે ઈત્યાદિ અનેકવિધ માહિતી ઉપલબ્ધ થાય છે.
ભૂમિનું ધમય પ્રતિંગ્રહીતાને આર્થિક સગવડ માટે આવવામાં આવતું, એની સાથે ઉદ્રય ઉપરિકર ઇત્યાદિ કરવેરા લેવાને હક આપવામાં આવતે, એમાં રાજાના અધિકારીઓના-ખાસ કરીને સૈનિકોના-હસ્તક્ષેપને નિષેધ ફરમાવવામાં આવતો અને ભૂમિદ્ધિ (પડતર જમીન)ના ન્યાયે આ ભૂમિને પણ કરમુક્ત રાખવામાં આવતી. ૧૮ પ્રતિગ્રહીતાને આ ભૂમિ પર હક આખી જિંદગી પર્વતને મળતો, એટલું જ નહિ, એના પુત્રો પૌત્ર વગેરે વંશજેને પણ એ હક ચાલુ રહેતો, આથી આ દાન “ચંદ્ર, સૂર્ય, સમુદ્ર, ભૂમિ, નદી અને પર્વત ટકે ત્યાં સુધીનું અર્થાત શાશ્વતકાલીન હેવાનું જણાવવામાં આવતું. ૨૦
આ બધી વિગતો પસ્થી જમીન-મહેસૂલના પ્રકારે, જમીન પરના હકે અને “ધર્મદેની શાશ્વતતા વિશે જાણવા મળે છે.
ધર્મદાય ઉદકાતિસર્ગ અર્થાત જળસંકલ્પની વિધિ દ્વારા કરવામાં આવતું. ૨૧ ધર્મદેની રૂએ પ્રતિગ્રહીતાને એને ભોગવવાને, ખેડવાને, ખેડાવવાનો ને સુપરત કરવાને હક રહેતો.
આ બધા નિયમ દાન દેનાર રાજા પોતાના અધિકારીઓ પાસે પળાવી શકે, પરંતુ ભવિષ્યના રાજાઓનું શું ? આથી એ આગામી “ભદ્ર' રાજાઓને તો નૈતિક અનુરોધ કરવાનું રહે : ઐશ્વર્યો અનિત્ય છે, મનુષ્ય અસ્થિર છે ને ભૂમિદાનનું ફળ સર્વસામાન્ય છે, એનો ખ્યાલ કરીને તેઓ આ ધર્માદાયનું અનુમોદન આપી એનું અનુપાલન કરે. ૨૩ શરૂઆતનાં દાનશાસનમાં તો, કઈ ધર્મદેયનો ભંગ કરે કે કરવા દે છે, એને પંચ મહાપાતક અને ઉપપાતકે લાગે એવી ચેતવણી પણ આપવામાં આવતી.૨૪ આગળ જતાં સ્થળસંકેચને લઈને આ વાક્ય કમી કર્યું લાગે છે.
પરંતુ આપેલા દાનનું અનુપાલન કરવાથી મળતા પુણ્યનું તથા એનો આ છેદ કરવાથી લાગતા પાપનું નિરૂપણ કરતા કેટલાક પૌરાણિક બ્લેક તો અવશ્ય ટાંકવામાં આવતા.૨૫ આ શ્લેક વેદવ્યાસના મનાતા. શરૂઆતમાં ઘણી વાર ત્રણ કેટલીક વાર બે, અને કઈ વાર એક, ચાર, પાંચ કે છ શ્લોક આપવામાં આવતા, પરંતુ શીલાદિત્ય ૧ લાના સમયથી દાનશાસનમાં આપવાના
કોની સંખ્યા તથા એને ક્રમ પણ નિયત કરવામાં આવ્યો. મૈત્રક વંશના દાનશાસનેમાં એકંદરે નીચેના સાત શ્લેક આપવામાં આવ્યા છેઃ
