________________
૩૦૯ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[ત્ર.
મંદિરનું ગર્ભગૃહ ૧૦'-૯" (૩.૩ મી.) સમચારસ છે. એની દીવાલની ઊંચાઈ ૧૭’-૦ (૫.૧૮ મી). છે. એના મથાળે આવેલી ભારે કદની કાનસ સિવાય એ તદન સાદી છે. જગતી પરથી શિખર સુધીની સમગ્ર મંદિરની ઊંચાઈ ૨૫'-૦'' (૭.૬૨ મી.) છે. ગર્ભગૃહના દ્વારના ઐતરંગમાં આવેલી કપાત ધાટની કાનસ સિવાય દ્વારશાખાએ સાદી છે. એની એક શાખા પર સાત અક્ષર કોતરેલા છે,૧૩૦ ગગૃહમાં મૂર્તિ સ્થાપન માટેની પીઠિકા નથી, માત્ર વિષ્ણુ અને રકંદનાં ખે છૂટાં શિલ્પ એમાં પડેલાં છે. વિષ્ણુના હાથ ખતિ છે, પરંતુ એમના ઉપલા એ હાથમાં ખંડિત ગદા અને ચક્ર સ્પષ્ટ જણાય છે. મસ્તક પર કિરીટ મુકુટ પણ છે. એની બંને બાજુઓનાં સ્ત્રીશિલ્પ ધસાઈ ગયાં છે. સ્ક ંદ ભુિજ છે. એમના ડાખે। હાથ કેડ પર મૂકેલે છે અને જમણા હાથે એ શક્તિ (ભાલા) ધારણ કરે છે. મસ્તક પર દ્વિતલ જટાભાર છે.૧૩૧
મ ંદિરનું દ્વિતલ ખાદ્યશિખર દરથી પેાલું છે. બાહ્ય ભાગે એ એક પર એક એમ એ સમતલ થરા વડે વિભૂષિત છે અને એના પર અધ શંકુ-ધાટની ચૂલિકાની રચના છે. ખંતે સમતલ ઘરને એકખીજાથી વાજન અને કંઠ (નામની પટ્ટિકા) વડે અલગ પડતા દર્શાવ્યા છે. નીચેનું છાવ દરેક બાજુએ બબ્બે મેાટા કદની નિર્ગામિત ચદ્રશાલાનાં સુશાભના વડે અલંકૃત છે. એની ઉપરના છાવની મધ્યમાં આવું જ એક એક અલંકરણ છે. આ ચંદ્રશાલાએકમાં સુશાલનશિલ્પ આવેલાં હતાં, તેઓમાંનાં અવશેષરૂપ બચેલાં શિપેામાંનાં માત્ર ખે જ શિલ્પ-ગણેશ અને પાતી એળખી શકાયાં છે.૧૩૨
ગાપનું આ મદિર છઠ્ઠી સદી પછીનું નહિ હાવાના મત બર્જેસે વ્યક્ત કર્યા હતા.૧૩૩ ગાપનું મંદિર કાશ્મીરના માં મદિર સાથે એ બાબતમાં સામ્ય ધરાવતું હોવાનું કર્ઝન્સે પ્રતિપાદિત કર્યું હતું: (૧) ચંદ્રશાલાના અલંકરણથી વિભૂષિત પગથિયાંવાળું સૂર્પાકાર (પિરામીડ) શિખર અને (ર) પીઠમાં આવેલા ગવાક્ષાના મથાળે આવેલાં ચૈત્યબારીનાં અલ કરામાં ત્રિદલ કમાન (trefoil arch)ની ભાત. તેઓનુ વિશેષ અનુમાન હતું કે સૂર્યપૂજક મેર લોકો કાશ્મીરની આ પરંપરા સૈારાષ્ટ્રમાં લઈ આવ્યા હતા, તેથી કાશ્મીરના માતડ મ ંદિર કરતાં ગેાપનુ મંદિર વહેલુ હાઈ શકે નહિ.૧૩૪ ફ્રઝન્સના આ મત કુમારસ્વામી૧૩૫ અને પસી બ્રાઉને૧૭૬ સ્વીકાર્યા હતા.
કૅઝન્સના આ મતનું ડૉ. સાંકળિયા ખંડન કરે છે, કારણ કે કાશ્મીરનું કોઈ પણ મંદિર આઠમી સદી પહેલાંનું નથી. અલબત, તેઓ જણાવે છે કે કાણાત્મક છાપરા-ધાટમાંથી ઊતરી આવેલી મંદિરશિખરની આ પરંપરા કાશ્મીરનાં મદિરામાં
