________________
૨૨૮]
મૈત્રક કાલ અને આજુ-મૈત્રક કાલ
મુખ્ય વિશેષતાઓ હતી: (૧) વના મરોડ આદ્ય-નાગરી સ્વરૂપના બનવા લાગ્યા અને (૨) ખાસ કરીને અંતર્ગત સ્વરચિહ્નોને કલાત્મક સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું, જેથી તેઓની આકૃતિ અંશત: તીવ્રકોણદાર અને અંશતઃ કુટિલ સ્વરૂપની બની. દક્ષિણ શૈલીની અસર તળે, ખાસ કરીને કલમના કસબથી, કલિંગમાં, મધ્યપ્રદેશમાં અને પશ્ચિમ ભારતમાં અલગ અલગ પ્રાદેશિક લિપિ–સ્વરૂપ ઘડાયાં. વળી, એની અસરથી તેલુગુ-કન્નડ, તમિળ, ગ્રંથ અને વદેળg લિપિઓનાં પ્રાચીન સ્વરૂપ ઘડાયાં. ઈ. સ. ૪૦૦ થી ૮૦૦ વચ્ચેના ગાળાની ગુજરાતની (ગુપ્તકાલીન અને મૈત્રકકાલીન) લિપિ મુખ્યત્વે એક જ સ્વરૂપની છે અને એ દક્ષિણ શૈલીને પશ્ચિમ ભાગને પ્રાદેશિક વિશિષ્ટ લિપિપ્રકાર છે.
ગુજરાતમાં ગુપ્તકાલ દરમ્યાન ક્ષત્રપકાલીન બ્રાહ્મી લિપિને સ્વાભાવિક વિકાસ થઈ રહ્યો હતો, તેમાં દક્ષિણ ગુજરાતના ત્રકૂટ દ્વારા દક્ષિણી શૈલીની કંઈક અસર વધી હતી. મૈત્રકકાલ દરમ્યાન, ખાસ કરીને મૈત્રક રાજ્યમાં, રૈકૂટક લેખોની લિપિને મળતી લિપિ પ્રચલિત બની. દક્ષિણ ગુજરાતમાં આ કાલ દરમ્યાન સૈફૂટકે, કટમ્યુરિઓ, ગુજ રે, ચાલુકો વગેરે રાજાઓની સત્તા પ્રવર્તી. એ રાજ્યના લેખોમાં પણ મૈત્રકરાજ્યની લિપિ જેવી જ લિપિ પ્રજાઈ છે. આ પરથી મૈત્રકકાળ દરમ્યાન ગુજરાતના સમસ્ત પ્રદેશમાં લગભગ એક જ પ્રકારનું લિપિ-સ્વરૂપે પ્રચલિત થયું હોવાનું માલુમ પડે છે; અર્થાત ગુજરાતની પ્રાદેશિક લિપિનું ખરું સંકલિત સ્વરૂપ આ મૈત્રકકાળ દરમ્યાન ઘડાયું લાગે છે.
દખ્ખણની સમકાલીન લિપિ ગુજરાતની આ લિપિને ઘણે અંશે મળતી આવે છે. આ પરથી કેટલાક વિદ્વાનેએ આ સમગ્ર લિપિ–સ્વરૂપને “પશ્ચિમી લિપિ' તરીકે ઓળખાવી છે, પરંતુ બધું ઝીણવટથી તપાસતાં માલુમ પડે છે કે ગુજરાતની મૈત્રકકાલીન લિપિ અને મહારાષ્ટ્રની તત્કાલીન લિપિ વચ્ચે કેટલેક નોંધપાત્ર ફરક રહેલો છે, જે સમય જતાં વધતો જાય છે. સાતમી સદીના અંતમાં તો દખણના રાષ્ટ્રકૂટના લેખેમાં આદ્ય-કન્નડી કહેવાય તેવી નવી શૈલી વિકસે છે, આથી ગુજરાતની આ સમયની લિપિને એક વિશિષ્ટ લિપિ-પ્રકાર તરીકે ઓળખવો વધુ ઉચિત છે. આ લિપિ પાંચમીથી નવમી સદી સુધી ગુજરાતમાં પ્રચલિત રહી. નવમી સદીથી ગુજરાતમાં આવ–નાગરી સ્વરૂપની ઉત્તરી શૈલીની લિપિ વ્યાપક પ્રમાણમાં પ્રચલિત થતી ગઈ અને એ સદીના બીજા ચરણથી તો દક્ષિણ શૈલીની મૈત્રકકાલીન લિપિનું સ્થાન સંપૂર્ણપણે ઉત્તર રેલીની આઘ-નાગરીએ લીધું.
ગુજરાતમાં મૈત્રકકાલ દરમ્યાન જ્યારે દક્ષિણી શૈલીની લિપિ પ્રચલિત હતી ત્યારે એ સમયે ગુજરાતની સીમાઓ પર સિંધ, રાજસ્થાન અને માળવામાં
