________________
પ્રકરણ ૧૨
લિપિ
સમ્રાટ અશોકના સમયમાં બ્રાહ્મી લિપિ રાષ્ટ્રવ્યાપી લિપિ હતી. એ સમયે બ્રાહ્મી લિપિ સમગ્ર ભારતમાં લગભગ એક સ્વરૂપે પ્રયોજાતી હતી, એમાં કોઈ પ્રાદેશિક ભેદ પ્રવર્તતા નહોતા. જોકે અશોકના સમયમાં બ્રાહ્મી રૂપાંતર તો પામતી જતી હતી, પરંતુ એ રૂપાંતરનું સ્વરૂપ સમગ્ર ભારતમાં લગભગ એકસરખું હતું. બ્રાહ્મીનું એ રૂપાંતર ઈ પૂ. ૨૦૦ ના અરસાથી પ્રાદેશિક ભેદોનું સૂચક બનવા લાગ્યું. ઈ.પૂ. ૨૦૦ થી આરંભાયેલી પ્રાદેશિક ભેદની પ્રક્રિયા, અનેક તબક્કામાંથી પસાર થતાં, ઈ. સ. ના પાંચમા સૈકામાં આવતાં વધુ વેગ પકડતી જણાય છે. ઈ. સ. ૪૦૦ થી ઈ. સ. ૮૦ના ગાળા દરમ્યાન ઘણું પ્રાદેશિક રૂપાંતર થયાં છે, જેમાં મુખ્યત્વે ત્રણ કારણ મનાયાં છે?: (૧) લેખનમાં નવાં નવાં સાધનને ઉપયોગ અથવા જૂનાં સાધનોને નવીન પદ્ધતિએ ઉપયોગમાં લેવાં, (૨) અક્ષરના મરડોને નવીન કલાત્મક બનાવવાનું વલણ, અને (૩) વર્ણોને ત્વરિત કલમે લખવા તેમજ તેઓને સાદો મરેડ આપો. ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતમાં આ પરિબળોની અસરથી લેખન અલગ અલગ સ્વરૂપ ધારણ કરતું ગયું. કલમને કસબ અને વર્ણોને કલાત્મક બનાવવાની પ્રવૃત્તિ ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતના લેખોમાં સમાનપણે જોવા મળે છે, પરંતુ અક્ષરોને સાદું સ્વરૂપ આપવાની અને ત્વરિત કલમે લખવાની પ્રવૃત્તિ દક્ષિણ ભારતના લેખમાં ખાસ તરી આવે છે. આને લઈને દક્ષિણ ભારતની લિપિ ઉત્તર ભારતની લિપિથી તરત જ જુદી પડી આવે છે; દા. ત. ઉત્તર ભારતમાં ૩, ૪ અને ર જેવા વર્ગોના નીચલા છેડા અગાઉ સહેજ ડાબી બાજુએ વળતા હતા તે બંધ થયા, જ્યારે દક્ષિણ ભારતમાં તેઓના છેડા વધારે વળીને ડાબી બાજુ ઊંચે ચડવા લાગ્યા. આ મુખ્ય પ્રાદેશિક વિશેષતાઓની અસરમાં ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતમાં ભિન્ન ભિન્ન લિપિ–સ્વરૂપો ઉદ્દભવ્યાં, જેને ઉત્તરી શૈલી અને દક્ષિણી શૈલી'ના નામે ઓળખવામાં આવે છે. ઉત્તર ભારતના બધા ભાગોમાં ઉત્તરી શૈલીનું લગભગ એક પ્રકારનું લિપિ-સ્વરૂપ ઘડાવા લાગ્યું, જેની બે
૩૭.
