________________
૧૨]
લિપિ
[ ve
ઉત્તરી શૈલીની કુટિલ લિપિ પ્રચલિત હતી. આ ઉત્તરી શૈલીના પ્રચારવાળા પ્રદેશા સાથે ગુજરાતના આ સમયના સાંસ્કૃતિક સ ંપને કારણે, ઉત્તરી શૈલીની કેટલીક અસરા ગુજરાતની લિપિ પર થતી જતી હતી. વળી આ સમયે પ્રાચીન ગુજર દેશ(દક્ષિણ રાજસ્થાન)માંથી આવેલા અને દક્ષિણ ગુજરાતમાં નાંદીપુરી અને ભરુકચ્છમાંથી અમલ ચલાવતા ગુર્જરનૃપતિએ પેાતાની સાથે રાજસ્થાનમાં પ્રચલિત ઉત્તરી શૈલીની લિપિ લઈ ને આવ્યા. જોકે ગુજરાતમાં એ વખતે દક્ષિની શૈલીની લિપિ પ્રયેાજાતી હોવાથી, એમણે દાનશાસને એ પ્રચલિત લિપિમાં કાતરાવ્યાં, પરંતુ લખાણને અંતે એમણે પેાતાના દસ્તક ઉત્તરી શૈલીએ કર્યા. ૧૦ આ ગુર્જરનૃપતિઓના સંપર્કને કારણે દક્ષિણ ગુજરાતમાં ધીમે ધીમે લોકોને ઉત્તરી શૈલી પરિચિત થતી જતી હોવાનું સંભવિત છે. મૈત્રકકાલના અંતસમયે પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રમાં સૈંધવ રાજાએની સત્તા સ્થપાઈ હતી અને એ સત્તા લગભગ સમગ્ર અનુ-મૈત્રક કાલ દરમ્યાન ચાલુ રહી હતી. આ સૈંધવા સિધમાંથી આવેલા. એમણે પેાતાનાં શાસનેમાં સિ ંધની ઉત્તરી શૈલીની લિપિ પ્રયેાજવા માંડી. વળી નવમી સદીમાં દક્ષિણ સૌરાષ્ટ્રમાં ચાલુકયવંશ અને ઉત્તર સૌરાષ્ટ્રમાં ચાપવંશની સત્તા પ્રવર્તી, આ વશેનાં દાનશાસનેામાં ઉત્તરી શૈલી પ્રયેાજાઈ છે. આ રાજાએ મૂળ કયા પ્રદેશામાંથી આવેલા એ નિશ્ચિત નથી, પરંતુ એ બંને રાજ્યા પર કનેાજના પ્રતીહારાનું આધિપત્ય પ્રવતું હતું, આથી એ એ રાજ્યામાં પ્રત્યેાજાયેલી લિપિ ઉત્તરના પ્રતીહારાની લિપિને મળતી હોય એ પણ સ્વાભાવિક છે. અનુ-મૈત્રક કાલના આરંભના હ`પુરના મહાસામત ચંદ્રાદિત્યના રાજ્યમાં પણ પ્રયેાજાયેલી ઉત્તરી શૈલી ઉત્તરના પડેાશી પ્રદેશના સાંસ્કૃતિક સંપને લઈ ને હેવાનું સભવે છે. મૈત્રકકાલના અંતભાગ દરમ્યાન દખ્ખણના રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્યમાં દક્ષિણી શૈલીની સાથે સાથે ઉત્તરી શૈલીની પણ લિપિ પ્રચલિત થવા લાગી હતી॰૧ અને એનું પ્રમાણ ત્યાં ઉત્તરાત્તર વધતું રહ્યું, આથી દક્ષિણ ગુજરાતના રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્યમાં પણ આઠમી સદીના અંતિમ ચરણુ તથા નવમી સદીના પ્રથમ ચરણુ દરમ્યાન દક્ષિણી શૈલીની સાથે સાથે ઉત્તરીશૈલીની લિપિ પ્રચલિત થતી ગઈ અને એ પછી માત્ર ઉત્તરી શૈલી જ પ્રયાજાતી રહી.
આ સર્વ પરિબળાને લઈને સૌરાષ્ટ્ર અને તળ-ગુજરાતમાં ઉત્તરી શૈલીના પ્રચારને વેગ એટલે તેા પ્રબળ બન્યા કે મૈત્રકકાલના અસ્ત પછી એક સદીમાં જ (નવમી સદીના ખીજા ચરણથી) અહી દક્ષિણી શૈલીની લિપિને સદંતર લાપ થઈ ગયા અને એને સ્થાને માત્ર ઉત્તરી શૈલીની આધ-નાગરી પ્રયાજાવા
