________________
૨૪૦]
હૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ લાગી. ગુજરાતમાં થયેલા બ્રાહ્મીના લિપિ-વિકાસમાં આ એક ક્રાંતિકારી ઘટના ગણાય.
મૈત્રક અને અનુ-મૈત્રક કાળ દરમ્યાન ગુજરાતમાં પ્રયોજાયેલી બ્રાહ્મીની દક્ષિણી શૈલીની લિપિઓનું સ્વરૂપ દર્શાવવા માટે બે અલગ પટ્ટ તૈયાર કર્યા છે. એ પટ્ટોને આધારે આ ગાળાની એ લિપિઓનું સ્વરૂપ ટૂંકમાં તપાસીએ. દક્ષિણ શૈલી (આકૃતિ ૬-૭)
મૈત્રકકાલીન લેખમાં બધા મળીને ૪૮ વર્ણ પ્રયોજાયા છે, જેમાં ૧૦ સ્વરો (બ, ભ, ૬, ૬, ૩, ૪, ૬, છે તો, સૌ); ૪ ગવાહો (અનુસ્વાર, વિસર્ગ, જિહુવામૂલીય, ઉપષ્માનીય), ૨૬ સ્પર્શ વણે (થી સુધીના ૨૫ અને ઢ), ૪ અંતઃસ્થ (૧, ૨, ૪, વ) અને ૪ ઉમા (૪, ૫, ૩, ૪)–ને સમાવેશ થાય છે. અહીં ૩, ૨, ૮ અને સ્ત્ર એ સ્વર પ્રયોજાયા ન હોવાથી તેઓનું સ્વરૂપ જાણવા મળતું નથી. એકંદરે અહીં વર્ણમાલાના મોટા ભાગના વર્ણોને પ્રયોગ થયો હોવાથી મૈત્રકકાલીન લિપિની લગભગ પૂરી વર્ણમાલાનું સ્વરૂપ જાણવા મળે છે.
આ લિપિના વર્ણોનાં કેટલાંક નોંધપાત્ર લક્ષણ નીચે પ્રમાણે તારવી શકાયઃ
(૧) આ વર્ણ ક્ષેત્રપાલીન વર્ણોની અપેક્ષાએ સાદા અને સરળ મરોડવાળા છે. આ વર્ગોનું સાદું અને સરળ સ્વરૂપ હોવા અંગે ડો. દાની ધારે છે કે આ લિપિ મુખ્યત્વે તામ્રપત્ર પર કોતરાયેલી હોવાથી એમ થયું હોવાનું સંભવે છે, ૧૩ પરંતુ મૈત્રકકાલીન લિપિનું સ્વરૂપ મરેડદાર નથી એમ ભાગ્યેજ કહી શકાય એમ છે. અગાઉના કાલમાં જે થોડાક અક્ષરો(દા. ત. *, , , , થ, ઘ, ૪)માં શિરોરેખા કરાતી નહોતી તેઓમાં હવે આ કાલ દરમ્યાન એ ઉમેરાવા લાગી છે. શિરોરેખાના આ સર્વસામાન્ય ઉપયોગથી અક્ષરોનો મરોડદાર ઉઠાવ આવે છે. બીજુ ૪ અને મને વધારે ઘાટ આપવામાં આવ્યો છે. ત્રીજું, કેટલાક અક્ષરને ખાસ મરોડદાર સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે, જેમકે સ્ત્રના મરોડ. આ બાબતો સૂચવે છે કે મૈત્રકકાલીન લિપિ સાદી અને સરળ મરોડવાળી, છતાં સુરેખ નહિ પણ ગોળ મરોડવાળી છે.
(૨) શિરોરેખા સામાન્યતઃ ચાર પ્રકારે થતી જોવા મળે છે : (૧) બિંદુસ્વરૂપે, (૨) નાની આડી રેખા-સ્વરૂપે, (૩) કોણાકારે અને (૪) પિલા ત્રિકેણુકારે. પહેલા બે પ્રકારે શિરે રેખા મુખ્યતઃ બધા લેખમાં પ્રયોજાતી નજરે
