________________
૧૮] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. જમળા(તા. કુતિયાણું, જિ. જૂનાગઢ)ના વાયવ્ય કેણ પર આવેલ પ્રાચીન સાંધાર સૂર્યમંદિર (પટ્ટ ૧૩, ૬૯) પૂર્વાભિમુખ છે. એના ગર્ભગૃહની દીવાલ નીચે વેદીબંધનો થર છે. મથાળે અંબુજ અને કપોતને થર છે. એના પરના શિખરના થરમાં ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ છે. ગર્ભગૃહની ચોતરફને પ્રદક્ષિણાપથ તૂટી ગયો છે. મંડપનું છાવણ તદન સપાટ છે. ૧૮૨
ગલતાગળાના ઘાટના છાવણથી વિભૂષિત કેટલાંક મંદિરોના થરમાં એકાંતરે નાના કદની કુંડલિત કાનની રચના જોવામાં આવે છે; દા. ત. બોખીરા(તા. રિબંદર, જિ. જૂનાગઢ)ના સમચોરસ ઘાટના ચામુંડા મંદિરના શિખરમાં. એ ગર્ભગૃહ, પ્રદક્ષિણાપથ અને શંગારકીનું બનેલું છે. શંગારકી કદમાં ઘણી વિસ્તૃત છે. એમાં ચેરસ વામન સ્તંભોને સાદા આસનપટ્ટે આપેલા છે. મંદિરની દીવાલે સાદી છે. ગર્ભગૃહના શિખરના અસલ ત્રણ થરે સિવાય બાકીના થર તથા તેના પરનું આમલક પાછલા સમયનાં ઉમેરણ છે. પ્રદક્ષિણાપથ અને શંગારકીના છાપરા-ઘાટના છાવણના થરોમાં એકાંતરે ચંદ્રશાલાનાં સુશોભન છે. આ મંદિર મૂળમાં શિવમંદિર હોવાનું જણાય છે.૧૮૩
આ પ્રકારની રચનાવાળાં શિખરોના શેરોના ભદ્ર નિર્ગમ ઘણી વાર ચંદ્રશાલાઘાટની મધ્યલતાથી વિભૂષિત કરેલા હોય છે. પાસનાવડાનું પ્રાચીન સૂર્યમંદિર ગર્ભગૃહ અને ગૂઢમંડપનું બનેલું છે. મંદિરને અધિષ્ઠાન નથી. સમરસ ગર્ભ ગૃહની દીવાલે સાદી છે. એના મથાળે ઉત્તર, અંબુજ અને કપોતની થર છે. ગર્ભગૃહ ઉપર ચતુછાઘ શિખરની રચના છે. એની મધ્યલતા આ પ્રકારની છે. ચતુછાઘ પરના બીજા બે થર તથા એની ઉપર કલશ પાછલા સમયને છે. મંદિરના ગર્ભગૃહમાં સૂર્ય તથા સૂર્યાણીઓની ખંડિત મૂર્તિઓ છે. ગૂઢમંડપની દીવાલના મથાળે કતનો થર છે અને એના પરનું છાવણ તદ્દન સપાટ છે. ગૂઢમંડપના પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ બારવાળી જાળીઓ છે, તેઓમાંની એકમાં હંસનું આલેખન છે. મંદિરની આગળ ચારે બાજુએ સૂર્યમૂતિઓના કેતરકામવાળો ભારે કદને એક શિલ્પખંઠ પડેલે છે. ૧૮૪
રાણાવાવ(તા. પોરબંદર, જિ. જુનાગઢ)ના જાડેશ્વર મહાદેવના પ્રાંગણમાં આવેલું એક પ્રાચીન મંદિર ગર્ભ ગૃહ, પ્રદક્ષિણાપથ અને ગૂઢમંડપ(એને ઘણોખરે આગલે ભાગ કેટલાક વખત પર તૂટી ગયું છે)નું બનેલું છે. એના ચતુછાઘ શિખરની રચનામાં મધ્યતાનું આયોજન જોવામાં આવે છે. ચતુચ્છાદ્ય પરના પગથિયા–ઘાટના પાંચ થર તથા એના પરને કલશ પાછલા સમયની કૃતિ જણાય છે. મધ્યલતાની ચંદ્રશાલાનું વિકસિત રવરૂપ આ મંદિર પાસનાવડાના
