________________
૧૫ મું]
સ્થાપત્યકીય સ્મારકો
* [૩૧
અંબુજ અને કપોતના થર છે, અને એના ઉપર ચતુસ્તલ શિખરના થરમાં ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ છે. ૧૮૧
કામળી(તા. સિદ્ધપુર, જિ. મહેસાણું)માં સાત મંદિરનું ઝૂમખું છે. તેઓમાંનું મુખ્ય મંદિર બ્રહ્માણી માતાના મંદિર તરીકે જાણીતું છે અને એ ઘણું પ્રાચીન છે. પશ્ચિમાભિમુખ આ મંદિરનું ગર્ભગૃહ ત્રિરથ પ્રકારનું છે. મંદિર, ગર્ભગૃહ, અંતરાલ અને સભામંડપનું બનેલું છે. ગર્ભગૃહની પીઠના થરમાં કુંભ,. અંતરપત્ર અને એ પરની ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણયુકત વલભી નોંધપાત્ર છે. એના મંડેવરની દીવાલની ત્રણ બાજુએ એક એક ઉદ્ગમમંડિત ગવાક્ષ છે અને એમાં દક્ષિણે મહિષાસુરમર્દિની, પશ્ચિમે વૈષ્ણવી અને ઉત્તરે ક્ષેમકરીની મૂર્તિઓ છે. દીવાલના મથાળે વાજનનો સાદે થર અને એના ઉપર ચંદ્રશાલાયુક્ત વલભી છે. ભદ્ર ભાગની દીવાલના મથાળે આવેલ રથિકામાં યુદ્ધ અને ભોગાસનને લગતાં શિલ્પ છે. રથિકા પર ભારે ઉદ્દગમની રચના છે અને દીવાલના કાણુ ભાગે રત્નાદિકાનું અલંકરણ છે અને ગર્ભગૃહનું શિખર પંચતલ-ફાંસનાનું છે. એમાં ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ છે. એની ઉપર વેદી, ઘંટા અને કલાની રચના છે.
અંતરાલ પરની ત્રિતાલ ફાંસના-છાવણની રચના શિખરના જેવી જ છે, પરંતુ એ ઊંચાઈમાં ઓછી છે.
સભામંડપની વેદિકા તેમજ કક્ષાસન સાદાં છે. એ પરના વામન તંભ મિશ્ર ઘાટના છે. તેઓના મથાળે કુંડલિત શિરાવટીની રચના છે. મંડપનું છાવણ સપાટ છે. ૧૮૧૮
આગિયા (તા. ખેડબ્રહ્મા, જિ. સાબરકાંઠા) ગામના તળાવની પાસે એક જનું મંદિર છે. એની દીવાલ સાદી છે. અસલ મંદિર ગર્ભગૃહ અને મુખચકીનું બનેલું હતું. પાછળથી મંદિરની સંમુખ ખુલે મંડપ ઉમેરાયેલો છે. આ મંદિરના ગર્ભગૃહની સાદી દીવાલના મથાળે કપોત, વલભી અને વાજનનો થર છે. એની ઉપરના શિખરને આકાર, ફાંસના-પ્રકારના પિરામીડ ઘાટનો છે. એમાં પાંચ સમતલ થરની દરેક બાજુએ ચિત્યગવાક્ષનાં અલંકરણ છે. નીચા ઘાટની મુખાકી પરનું ચતુસ્તલ તિર્યક છાવણ સાદું છે. પાછળથી ઉમેરાયેલા મંડપના સોળ સ્તંભ. ઘાટમાં નીચેથી લંબચોરસ, મધ્યમાં અષ્ટકોણ અને છેક ઉપરના છેડે વૃત્તાકાર છે. તેઓની ઉપરના શિરોભાગ સાદા છે, પણ ક્યાંક ક્યાંક કીચકનાં શિલ્પ નજરે પડે છે. મંડપ પરનું વિતાન સાદું છે.
આ મંદિરનું સ્થાપત્યકીય સ્વરૂપ આઠમી-નવમી સદીનું હોય એમ જણાય છે. ૧૮૧૮
