________________
૨૫૦]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ત્રક કાલ
૨ ના ભરડને પણ અમુક તબક્કામાંથી પસાર થવાનું રહે છે. ૧૯ સ્થાનમૂલ્યની પદ્ધતિ આરંભાઈ હેવાથી સંખ્યાઓ સૂચવવાનું સરળ બન્યું છે દા. ત. ૧૬ સૂચવવા માટે શતકના સ્થાને પનું, દશકના સ્થાને 3 નું અને એકમના સ્થાને ૬નું ચિહ્ન મૂકવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિને લઈને બહુ જ ઓછાં ચિહ્ન યાદ રાખવાં પડતાં હતાં, તેથી આ પદ્ધતિ ઘણી ઝડપથી પ્રચલિત બની. •
એકંદરે જોઈએ તો ગુજરાતમાં નવમી સદીથી પ્રજાવા લાગેલી ઉત્તરી શૈલીની લિપિ નાગરી લિપિની વર્તમાન અવસ્થા તરફ વિકસતી જણાય છે. જેને કે આ સમયના ઉત્તર કાલમાં (દસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં) મોટા ભાગના વર્ણ તેઓના વર્તમાન નાગરી સ્વરૂપને પામવા લાગ્યા હતા, છતાં શિરોરેખાને વિકાસ એના વર્તમાન સ્વરૂપ જેવો થયો નહોતો. અંતર્ગત ના ચિહ્ન સિવાયનાં બીજાં અંતર્ગત સ્વરચિહ્ન તેઓના વિકાસના અર્વાચીન તબકકે લગભગ આવી પહોંચ્યાં હતાં. સંયુક્ત વ્યંજનને તેઓની વર્તમાન અવસ્થા પામવામાં હજી ઘણી અવસ્થામાંથી પસાર થવાનું બાકી હતું, આથી એકંદરે આ સમયની લિપિને આરંભિક સ્વરૂપની નાગરી કે આદ્ય-નાગરી કહી શકાય. આ લિપિને ઉત્તર ભારતના તેમજ દખણના એ લિપિમાં લખાયેલા લેખની લિપિ સાથે સરખાવતાં એ બાબત સ્પષ્ટ થાય છે કે તેઓની વચ્ચે કોઈ નેંધપાત્ર ભેદ વરતાત નથી; અર્થાત આ સમય દરમ્યાન આ લિપિને સાહજિક વિકાસ બધે જ થતો રહ્યો છે, પરંતુ ઉત્તરી (દેવનાગરી) કે દખણ (મરાઠી બાળબોધ) જેવો પ્રાદેશિક ભેદ તારવી શકાતો નથી.
પાદટીપે
૧. બૂલરે અશકના સમયમાં બ્રાહ્મી લિપિમાં ઉત્તર અને દક્ષિણી શૈલીને ભેદ શરૂ થયો હોવાનું માનેલું. જુઓ Bihler, Indian Paleography, pp. 51 f,
પરંતુ બ્રાહ્મી લિપિમાં એ પ્રાદેશિક ભેદ થયાનું જણાતું નથી. જુઓ Upasak, History and Paleography of Mauryan Brahmi Script, pp. 25-30 240 Ahmed Hasain Dani, Indian Paleography, pp. 34 f. ૨. Dani, op. cil, p. 69
૩. Ibid, pp. 113 f,
