________________
ખંડ ૩
સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ
પ્રકરણ ૧૦
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
મૈત્રક કાલમાં અને ત્યાર પછીના કાલમાં ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રને પ્રદેશ સારી રીતે વસેલ હતો. ગામમાં મુખ્ય વસ્તી તો ખેડૂતોની હશે એમ સ્વાભાવિક રીતે મનાય. કુટુંબી(કણબી)ને ઉલેખ અમુક તામ્રપત્રોમાં મળે છે. એ સાથે કુંભાર, લુહાર, સુથાર, મોચી, વાળંદ, દરજી, ચમાર વગરે ધંધાદારીઓ અને વસવાયાંની વસ્તી હશે એનું પણ અનુમાન થઈ શકે છે. ખેડૂતો અને એમની આસપાસના વ્યાવસાયિકે ઉપરાંત ગામ બહાર નેસડા(s)ઓમાં વસનાર અને એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે ફરતા રહેનાર, ગાય ઘેટાં બકરાં પાળનાર પશુપાલકે આભીર–આહીર, ભરવાડ, રબારીની વસ્તી પણ હશે.
મૈત્રક દાનશાસનેમાં વર્ણાશ્રમ-આચારના કેટલાક ઉલ્લેખ છે. યુઅન સ્વાંગે એ કાલના સમાજ વિશે લખતાં ચાર વર્ણોને નિર્દેશ કર્યો છે. કાયસ્થ કવિ સેઢલકૃત “ઉદયસુંદરીકથા' અનુસાર, વલભીના રાજા શીલાદિત્યે નવા અમાત્યની પસંદગી વખતે ચાર વર્ણોને વિચાર કરી જોયો હતો. અર્થાત સ્મૃતિપ્રોત ચાતુર્વણ્યની વ્યવસ્થા સમાજમાં એકંદરે પ્રચલિત હતી. વલભી દાનશાસનોમાં બ્રાહ્મણો, રાજાઓ ને ભિક્ષુઓ ઉપરાંત વાણિજક (વેપારી), વર્ધક (સુથાર, હિંદી બઢઈ'), કુટુંબી (કણબી), કુંભાર, નાપિત વગેરેના ઉલ્લેખ છે, પણ બ્રાહ્મણ કે વાણિજક વગેરેમાં પછીના સમય જેવા જ્ઞાતિભેદ પ્રચલિત થયા
