Page Text
________________
૧૦ મું]. સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
[૧૮૯ હેય એમ જણાતું નથી. એમાં જણાવેલા આનંદપુરના બ્રાહ્મણે અનુકાલીન નાગરના પૂર્વજ હેવા સંભવે છે, પણ એમના નામની સાથે નાર શબ્દને પ્રયોગ ક્યાંય દેખા દેતો નથી. એવી રીતે બ્રાહ્મણોની બીજી કોઈ જ્ઞાતિને ઉલ્લેખ આવતો નથી. વળી વાણિજનાં નામોની સાથે પણ કઈ જ્ઞાતિભેદનો શબ્દ નજરે પડતો નથી. સોલંકી કાલના સાહિત્યમાં તેમજ લેખમાં બ્રાહ્મણ ને વાણિયાઓની જુદી જુદી અનેક જ્ઞાતિઓનો ઉલ્લેખ આવે છે, પણ મૈત્રકકાલીન લેખોમાં માત્ર રાજવંશનાં જુદાં જુદાં કુલોનો ઉલ્લેખ આવે છે. આ પરથી સોલંકી કાલમાં દેખા દેતી જ્ઞાતિભેદની પ્રથા મૈત્રક કાલમાં ખાસ પ્રચલિત થઈ લાગતી નથી. દાનશાસનમાં તો મુખ્યતઃ ધંધાદારી વર્ગભેદ જ દેખા દે છે.?
ખાસ કરીને ક્ષત્રિય અને બ્રાહ્મણ વર્ણને આખા દેશમાં એક એક સમુદાય હતો એમ જણાય છે. ક્ષત્રિય, ઉપર કહ્યું તેમ, મુખ્યત્વે વંશના નામથી ઓળખાતા અને બ્રાહ્મણે અમુક ગામના, અમુક ગોત્રના અને વેદપાઠી એ રીતે એાળખાતા. રેટીવ્યવહાર અને બેટીવ્યવહાર કઈ પણ પ્રદેશના બ્રાહ્મણનો બીજા પ્રદેશના બ્રાહ્મણ સાથે થઈ શકતો. ક્ષત્રિએ તો એ બાબતમાં પાછળથી પણ ઘણી છૂટ રાખેલી છે. વૈશ્યોમાં પણ આવી છૂટ હશે એમ કલ્પના થઈ શકે છે. દરેક વર્ગના પુરુષ માટે પોતાના વર્ણની સ્ત્રી સાથેનું લગ્ન ધર્મશાસ્ત્રોમાં પ્રશસ્ત ગયું છે, પણ જેની ઈચ્છા હોય તે પિતાથી ઊતરતા વર્ણની સ્ત્રી સાથે લગ્નઅનુલોમ-લગ્ન કરી શકતા. બ્રાહ્મણ પુરુષથી અદ્ર સ્ત્રીમાં ઉત્પન્ન થયેલ પ્રજા તે પારશવ. વલભીને સમકાલીન મહાકવિ બાણ ‘હર્ષચરિત'માં બે પારશવ ભાઈઓને ઉલ્લેખ કરે છે એ ઉપરથી સ્પષ્ટ છે કે વિદ્વાન બ્રાહ્મણના ઘરમાં શુદ્ધ સ્ત્રી હોય એ એ કાલે નિંદિત ગણતું નહોતું. કનોજના ગુર્જર–પ્રતિહાર રાજા મહેંદ્રપાલના ગુરુ અને “કાવ્યમીમાંસાના કર્તા રાજશેખરે (ઈ. સ. ૮૮૦-૯૨૦) વિદુષી ચૌહાણ અવંતિસુંદરી સાથે લગ્ન કર્યું હતું એ પ્રસિદ્ધ છે. મેવાડના ગુહિલ, મારવાડના પરમાર, મંડોરના પ્રતીહારો વગેરે રાજવંશના મૂળ પુરુષોને “બ્રાહ્મક્ષત્ર” અર્થાત બ્રાહ્મણ પુરુષથી ક્ષત્રિય કન્યામાં ઉત્પન્ન થયેલા, તે તે વંશના કેટલાક લેખમાં, કહ્યા છે એ પણ સૂચક છે. રાજસત્તા પ્રાપ્ત કરનાર કુલ મૂળ ગમે તે જાતિ કે વર્ણનું હોય, પણ કાલાંતરે એ ક્ષત્રિય વર્ણનું જ ગણતું. આ અનુસાર અગાઉ વાય વૈશ્ય ગણુયેલા મૈત્રકે રાજસત્તા પર આવતાં ક્ષત્રિય ગણાયા હતા તેમજ ગુર્જરનૃપતિવંશના રાજાઓ સમય જતાં વીર કર્ણના વંશ જ ગણાતા હતા. ઈસ્વી સનના ઠેઠ ૧૧ મા સૈકાને અલબીરૂની લખે છે કે ભારતમાં ચારે વર્ણના લેકે એકઠા રહે છે અને એકબીજાના હાથનું ખાય છે. સ્પર્યાસ્પર્ય
| SR No. | 032606 |
| Book Title | Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 03 Maitrak Kal ane Anu Maitrak Kal |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri |
| Publisher | B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan |
| Publication Year | 1974 |
| Total Pages | 590 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 15 MB |