________________
૯
મૈત્રક કાલ અને અનુ-શૈત્રક કાલ
[પ્ર. અને ભક્ષ્યાભઢ્યને વિવિધ વર્ગો વચ્ચે બાધ ન હોય ત્યાં સંકુચિત જ્ઞાતિપ્રથા વિકસી શકે નહિ એ સ્પષ્ટ છે.
ઉચ્ચ વર્ણોમાં વિધવાવિવાહ પ્રચલિત નહોતે, પણ સતીને રિવાજ હતો એમાં શંકા નથી. પડદાનો રિવાજ નહોતો. ચક્રવતી હર્ષની બહેન અને માતા દરબારીઓને મળતાં એમ બાણ અને યુઅન સ્વાંગના ઉલ્લેખમાંથી જણાય છે. અરબ મુસાફર અબુ કૈદ (ઈ. સ. ૯૧૬) લખે છે કે રાજદરબારમાં અને જાહેર સ્થાનોમાં દેશીઓ અને વિદેશીઓ સામે રાજરાણીઓ ખુલે મોઢે આવતી. ગુલામીની-દાસદાસીની પ્રથા પૂર્વ કાલની જેમ સર્વસ્વીકૃત હતી.
આ તો સર્વસામાન્ય રૂઢિ કે રિવાજની વાત થઈપણ કેટલાક પ્રાદેશિક રીતરિવાજના પણ ઉલ્લેખ મળે છે. જૈન આગમની કેટલીક ટીકાચૂર્ણિમાં લાટ(દક્ષિણ ગુજરાત)ની કેટલીક સામાજિક રૂઢિઓના નિર્દેશ છે. “નિશીથચૂર્ણિ' પ્રમાણે, લાટમાં મામાની દીકરી ગમ્ય છે, પણ માશીની દીકરી અગમ્ય છે. “નિશીથચૂણિ' નોંધે છે કે દક્ષિણાપથમાં લેહકાર અને કલાલ જાત્યધમ ગણાય છે તેમ લાટમાં ચર્મકાર જાત્યધામ ગણાય છે. ૧૦
વ્યાવસાયિકેના કેટલાક ઉલ્લેખ ઉપર નોંધ્યા છે. આ ધંધાદારીઓને લગતા એક રસપ્રદ નિર્દેશ મળે છે. “આવશ્યકચૂર્ણિ' અનુસાર, ભરૂચથી ઉજ્જયિની જવાના માર્ગ ઉપર નટપિટક (પ્રા. નપિયા) નામે એક ગામ હતું. સંભવતઃ એ નટો વડે વસાયેલું ગામ હશે. ઉજજયિની પાસે પણ નટનું એક ગામ હતું. રોહક નામે નટપુત્ર એ ગામને હતો; એની ચતુરાઈની અનેક વાર્તાઓ જૈન આગમ સાહિત્યમાં સંઘરાઈ છે.૧૨ મુખ્યત્વે એક વર્ગ કે વ્યવસાયના લેકાથી વસેલાં અન્ય ગ્રામના ઉલ્લેખ પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં આવે છે.
વર્ણવ્યવસ્થાની પરિપાટી અને જ્ઞાતિપ્રથાના અભાવના સંદર્ભમાં દેવલશ્રુતિ(ઈ. સ. ૯૦૦ આસપાસ)ને ઉલ્લેખ અહીં પ્રસ્તુત થશે. આપણું અભ્યાસપાત્ર કાલખંડના ઉત્તરાર્ધમાં સિંધ અને ગુજરાત ઉપર મુસ્લિમ આક્રમણ શરૂ થઈ ગયાં હતાં અને ગુજરાતમાં મુસ્લિમો મોટી સંખ્યામાં વસવા લાગ્યા હતા. મુસ્લિમો વડે વટલાવવામાં આવેલા માણસને અને અપહત થયેલી સ્ત્રીઓને શુદ્ધ કરીને આર્ય ધર્મમાં અપનાવી લેવાની વિધિવિધાને “દેવસ્મૃિતિમાં આપ્યાં છે. ૧૩ એમાંનાં વિધાનને અ–બીરૂનીની ન વડે અનુમોદન મળે છે. આ બતાવે છે કે હિંદુ સમાજવ્યવસ્થા જડ બની ગઈ નહતી અને સમયાનુસાર પરિવર્તન માટેની શક્તિ એણે ટકાવી રાખી હતી.
