________________
૧૦ મું]. સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ [૧૯૧
આ યુગના ખાનપાન વિશે સ્પષ્ટ રીતે ઓછી માહિતી મળે છે. યાજ્ઞવય (આચારાધ્યાય, શ્લોક ૧૭૯ તથા ૧૭૬) વગેરે સ્મૃતિઓમાં અહિંસા અને માંસત્યાગ પ્રત્યેનું સ્પષ્ટ વલણ દેખાય છે. મૈત્રક કાલમાં, ખાસ કરીને બ્રાહ્મણ અને જેનેના ખોરાકમાં, નિરામિષ આહારને આગ્રહ રહેતા હશે એમ અનુમાન થઈ શકે છે. અનુ-મૈત્રક કાલમાં આ તરફ આવેલો અરબ મુસાફર અ—મસુદી (ઈ. સ. ૯૪૫) કહે છે કે: ઉચ્ચ વર્ણના હિંદુઓ, જેઓ પીળા તાંતણા (જનોઈ) પહેરે છે તેઓ, માંસને અડતા નથી તેમ દારૂ પીતા નથી.૧૪ એ બતાવે છે કે નિરામિષ આહારનું વલણ ઉત્તરોત્તર દઢ થતું જતું હતું. જીવહિંસા ન થાય એ માટે રાજા શીલાદિત્યના હાથી અને ઘેડાને ગાળેલું પાણી પાવાનો આગ્રહ રાખવામાં આવતો એની નેંધ ચીની મુસાફર યુઅન ક્વાંગે કરી છે.૧૫ ખેટક માલવ અને ભરુકચ્છ વિષયનાં દાનશાસનેમાં ધાન્યમાં મુખ્ય ઉલ્લેખ વીહિ(ડાંગર)નો છે. માલવ દેશના વર્ણનમાં યુઅન સ્વાંગે ઘઉંના શિયાળુ પાકને તથા ઘઉંની ચાનકીના આહારનો નિર્દેશ કર્યો છે. આથી ઘઉં અને ચોખા મુખ્ય ખોરાક હશે એમ કહી શકાય. બોર, કેરી, ઉમરડાં. કઠાં, ખજર વગેરે ફળના ઉલેખ દાનશાસનમાં પ્રસંગોપાત્ત આવે છે, એ ઉપરથી આ પ્રદેશમાં ફળની થતી પેદાશનો કેટલેક ખ્યાલ આવે છે. નિરામિષ આહારને આગ્રહ સમાજમાં બલવત્તર થતો હતો, છતાં માંસાહાર અને મદિરાપાન નીકળી ગયાં હતાં એમ માનવાનું નથી. જૈન આગમ “વ્યવહારસૂત્ર'નાં ભાષ્ય અને ટીકા અનુસાર, સોપારકના બે શ્રાવામાં એક શાકટિક–ગાડી ચલાવનાર અને બીજે વૈકટિક-દારૂ ગાળનાર હતો. જૈન આચાર્ય મંગૂએ વૈકટિક સાથે પ્રસંગોપાત્ત પ્રશ્નોતરીમાં એક ઉદાહરણ આપતાં કહ્યું હતું કે “હે વૈકટિક ! તમારી કુંડી દુર્બલ હોય તેને વાંસની પટીઓથી બાંધીને પછી એમાં મધ ભરે છે, પણ મજબૂત કુંડીને બંધનની જરૂર પડતી નથી.” આ બતાવે છે કે વિકટિકને વ્યવસાય પણ સામાજિક દષ્ટિએ હેય ગણતો નહોતો.૧૭ માહેશ્વર, શ્રીમાલ અને ઉજ્જયિનીમાં અમુક પ્રસંગોએ લોકો સમૂહમાં એકત્ર થઈને સુરાપાન કરતા એવો ઉલ્લેખ આવશ્યક સૂત્ર” ઉપરની ચૂર્ણિમાં છે. ૧૮
મૈત્રકકાલીન દાનશાસનમાં રાજાઓના વિવિધ અલંકારોના નિર્દેશ આવે છે. રાજચિહ્નોમાં આતપત્ર(છત્ર) અને પાદપીઠનો પણ ઉલ્લેખ છે. સ્ત્રીના મુખને રંગવાને તથા અંગુકથી અવગુંઠિત કરવાનોયે નિર્દેશ છે.૧૯ વો વિશે કોઈ વિશેષ માહિતી મૈત્રકકાલીન ગુજરાતના સાહિત્યમાંથી મળતી નથી, પણ સમકાલીન ભારતીય સાહિત્ય, શિપ અને ચિત્ર ઉપરથી એ કાલના પહેરવેશ વિશે આમ કહી શકાય : પુરુષ અને સ્ત્રીઓ સામાન્ય રીતે કટિની નીચેના ભાગમાં લાંબુ
