________________
૧૯૨] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. અધર વસ્ત્ર (કે નિવસન) પહેરતાં. એના ઉપલા ભાગ ઉપર નીવિ તેમજ કટિસૂત્ર કે મેખલા બાંધતાં, આગલા વચલા ભાગમાં નીવિની ગાંઠ વાળતાં, એમાંથી એક છેડો છૂટી પાટલીની જેમ વચ્ચે દરિયાઈ માજાના આકારે સીધે લટકતો રાખતાં, બીજા છેડાને ડાબા પાસા પરથી સીધો અથવા પાછળથી જમણું પાસા ભણી થઈને આગળથી ડાબી બાજુ લાવીને નીવિબંધમાં બેસી દેતાં કાં તો ડાબા હાથમાં પકડી રાખતાં, વસ્ત્રનો નીચલે છેડે ઘૂંટણ નીચે લગભગ ઘૂંટી સુધી પહોંચાડતા ને વચ્ચેથી બંને છેડે કછોટો લગાવતાં..... કટિની ઉપર ભાગ ઘણું માણસો-સ્ત્રીઓ સુધ્ધાં–ખુલ્લે રાખતાં. બાઘનાં ચિત્રોમાં નર્તકે તેમજ સૈનિકોના દેહ ઉપર આખી બાંયના કંચુક જોવામાં આવે છે.૨૦ “કેટલાક પુરુષો ઉપવીત ઢબે ઉત્તરીય ધારણ કરતા. સ્ત્રીઓ કેટલીક વાર કંચુક (કાંચળી) પહેરતી કેટલીક વાર સ્ત્રીઓ ઉત્તરીય અંશુક ધારણ કરતી. રાજવીઓ સુશોભિત મુકુટ પહેરતા; સામાન્ય લેકે વેષ્ટન (પાઘડી) કે ટોપી પહેરતા.૨૧ અનુમૈત્રક કાલમાં પણ એકંદરે આ જ પહેરવેશ હશે એમ અનુમાન થઈ શકે.
પણ પિોશાકની પ્રાદેશિક વિશેષતાના કેટલાક રસપ્રદ ઉલ્લેખ મળે છે. જેને આગમ સાહિત્ય પૈકી 'નિશીથ ચૂણિમાં પ્રાકૃત શબ્દ “ભોયડા ની સમજૂતી આ પ્રમાણે આપી છે : લાટવાસીઓ જેને “ક” કહે છે તે મહારાષ્ટ્રમાં
ભોયડા' કહેવાય છે. સ્ત્રીઓ બાળપણથી માંડી લગ્ન થયા બાદ સગર્ભા થતાં સુધી કચ્છ બાંધે છે. સગર્ભા થાય ત્યારે ભજન કરવામાં આવે છે, સ્વજનોને બેલાવી વસ્ત્ર પાથરવામાં આવે છે, અને એ સમયથી કચ્છ બાંધવાનું બંધ થાય છે. ૨૨
થવનાલક' (નવાગો) નામનો “કન્યાચોલક –કન્યાઓને પહેરવેશ મરુમંડલાદિમાં પ્રસિદ્ધ હોવાનું કહ્યું છે. એમાં ચણિયા-ચોળી ભેગાં સીવી લેવામાં આવતાં, જેથી વસ્ત્ર ખસી પડે નહિ. કન્યાના માથેથી એ પહેરાતો, એથી એ પ્રકારના પહેરવેશને ઊભો “સરકંચુક” પણ કહેવામાં આવતો. ૨૩ આ ઉલ્લેખ વિશિષ્ટ મહત્ત્વનો છે, કેમકે એમાં કન્યાઓના ખાસ પિશાકનો નિર્દેશ છે. પ્રાચીન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં “નવિને નિર્દેશ આવે છે તે વસ્ત્રની ગાંઠ છે, ચણિયાની દેરીની ગાંઠ નથી, એ દૃષ્ટિએ પણ આ વસ્તુ વિચારવા જેવી છે. સંભવ છે કે સાડીની નીચે ચણિયો પહેરવા કઈ પરદેશી જાતિની અસરથી દાખલ થયું હોય. ઉપર્યુક્ત ઉલ્લેખમાંના નવા શબ્દમાં નવા (સં. ચવન શબ્દ શિથિલ અર્થમાં ગમે તે પરદેશી જાતિ માટે પ્રયોજાતો એ જાણીતું છે) અંગ પણ ઘણું કરીને એ જ સૂચવે છે. એ “કન્યાચોલક ભરૂમંડલાદિમાં
