________________
ૐ જુ ]
મૈત્રક શજ્ય
[૩૩
રાખીને સીધા અને નક્કર ઉલ્લેખાના ફલિતાર્થાને કાલાનુક્રમે ગાઢવીને એનું સંકલન કરીએ, તેા એનું તાત્પય` આ પ્રમાણે નીકળે છે :
૧. મૈત્રકા એ પાશુપત લકુલીશના શિષ્ય મિત્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા મૈત્મ્યા હાઈ શકે; પાશુપતા લડાયક વૃત્તિના હતા.
૨. શરૂઆતમાં સ્મૃતિમાં તેઓની ગણના ત્રાત્ય વૈશ્યા તરીકે થઈ.
૩. મૈત્રકા લડાયક હતા; પાંચમી સદીમાં એમાંના સેનાપતિ ભટાર્ક વલભીમાં રાજસત્તા સ્થાપી; આ વંશની સત્તા છેક આઠમી સદી સુધી રહી. ૪. એ કાલ દરમ્યાન મૈત્રક રાજાએ ક્ષત્રિય વર્ષોંના અને યાદવ કુલના
ગણાતા.
પ. એ પછી પડતીના કાલમાં મૈત્રકા બૌદ્ધ ચૈત્યેામાં પૂજા કરવાના ધંધા
કરતા.
આ પરથી મૈત્રકા મૂળમાં પાશુપત મિત્રની શાખાના વીર પુરુષો હોવાનુ તે પહેલાં સ્મૃતિની દૃષ્ટિએ ત્રાય વૈશ્ય ગણાયા હૈાવાનું, પણ પાંચમી સદીમાં રાજસત્તા પ્રાપ્ત થતાં ક્ષત્રિય વર્ણના અને યાદવ કુલના ગણાયાનું ફલિત થાય છે. ૪૮
(૨) સ્થાપના અને સ્થિરતા
સેનાપતિ ભટાક
સ્કંદગુપ્તના મૃત્યુ પછી અર્થાત્ ઈ. સ. ૪૬૭ માં કે એ પછીના એકાદ વર્ષમાં મગધના ગુપ્ત સામ્રાજ્યની પડતીના આરંભ થયા ને એણે દૂરના કેટલાક પ્રાંત ગુમાવી દીધા.૪૯ ગુજરાતમાં સ્કંદગુપ્ત પછીના કાઈ ગુપ્ત સમ્રાટના અભિલેખ કે સિક્કા મળ્યા નથી. ઈ. સ. ૪૫૫-૫૭ માં સૌરાષ્ટ્રને વહીવટ સમ્રાટ સ્કંદગુપ્તે નીમેલા ગામા પદત્ત કરતા હતા,પ ૫૦ જ્યારે ઈ. સ. ૧૦૨ માં ત્યાં વલભીના મૈત્રક રાજા દ્રોણસિંહની સત્તા પ્રવર્તતી હતી.૫૧ દ્રોણસિંહના ઉત્તરાધિકારીઓનાં દાનશાસને પરથી માલૂમ પડે છે કે વલભીમાં એનેા રાજ્યાભિષેક થયા તે પહેલાં ત્યાં એના પૂર્વાધિકારીએ રાજ્ય કરી ગયા—એને પિતા સેનાપતિ ભટાર્ક અને પછી એના જયેષ્ઠ પુત્ર સેનાપતિ ધસેન. આ વંશનાં ખીજાં બધાં દાનશાસનેમાં પણ સેનાપતિ ભટાર્કને આ રાજવંશના મૂળ પુરુષ જણાવ્યા છે. દ્રોણસિંહના ઉત્તરાધિકારીનાં દાનશાસનેનાં વર્ષોં પરથી એને રાજ્યાભિષેક ઈ. સ. ૫૦૦ ના અરસામાં થયા જણાય છે. સ્ક ંદગુપ્તનું મૃત્યુ ઈ. સ. ૪૬૭ માં ઈ-૩-૩
