________________
૩૨ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ચૈત્રક કાલ
[31.
નથી. વળી વલભીના મૈત્રક રાજાએ તે યાદવકુલના ગણાતા એ અનુસાર એ ચંદ્રવંશી ગણાય, સૂ`વ ંશી નહિ; આથી અહીં મિત્રદેવમાંથી મનાતી પૌરાણિક ઉત્પત્તિને બદલે મિત્ર નામે કાઈ પુરુષવશેષમાંથી થયેલી વાસ્તવિક ઉત્પત્તિ વિચારવી ઘટે.
66
શૈવ ધર્મના પાશુપત સ ંપ્રદાયમાં લકુલીશ નામે મહાન આચાય થયા, એમના ચાર શિષ્યામાંના એકનુ નામ. મિત્ર '' હતું તે એમના મહાન નામ પરથી “મૈત્ર્ય” નામે શાખા પ્રવ.૩૯ લકુલીશ લાટ દેશના કાયારોહણમાં ઈસ્વી સનની ખીજી સદીમાં થયેલા જણાય છે.૪૦ મિત્રના ગુરુ કુરુષના વંશજો માટે “કૌરુષ” અને “કૌરુષ્ય' એવાં એ વૈકલ્પિક રૂપ મળે છે ૪૧ તેમ “મિત્ર” પરથી મૈત્ર” અને ચૈત્ર્ય' એવાં એ રૂપ ઉત્પન્ન થયાં હેાય; તે તા એ એક જ નામનાં વૈકલ્પિક રૂપ હોય. ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ પણ ‘ચૈત્ર્ય’ અને ‘મૈત્રક' વચ્ચે અનેકવિધ સામ્ય રહેલું છે. બન્નેના કુલધ` શૈવ છે.૪૨ લાટના મૈત્ર્યા અને સૌરાષ્ટ્રના મૈત્રકાના પ્રદેશ પણ સમીપ–સમીપ આવેલા છે.૪૩ વળી પાશુપતા લડાયક હતા તે ઘણી વાર રાજાના સૈન્યમાં ભરતી થતા; તેના વડાને વળ (બાપા) તરીકે વિશિષ્ટ માન આપવામાં આવતુ.૪૪ ચૈત્ર્ય' પણુ લડાયક હતા ને પેાતાના ખષ્પને પેાતાના જેવાં મહાબિરુદોથી નવાજતા. મૈન્યેાના મૂળ પુરુષ બીજી સદીમાં થયા, જ્યારે મૈત્રકા એ પછી પાંચમી સદીમાં સત્તારૂઢ થયા તેમજ ચૈત્રોના સહુથી પ્રાચીન ઉપલબ્ધ ઉલ્લેખ જેમાં મળ્યા છે તે મનુસ્મૃતિની રચના ઈ. સ. ૨૦૦ સુધીમાં થઈ ગણાય છે, તેથી કાલાન્વયને ખાધ આવે એમ નથી. આ પરથી મૈત્રો કે મૈત્રકા ને મૈગ્યા એક હાઈ શકે તે તેા તેઓના મૂળપુરુષ પાશુપત સંપ્રદાયના પ્રવર્તક લકુલીશના શિષ્ય ‘મિત્ર’ગણાય.
મૈત્રકા અને મૈત્રેયકાને એક ગણી તેએ ગુપ્તાના વૈતાલિક હોવાનું સૂચવાયું છે,૪૫ પરંતુ મૈઝ્યા કે મૈત્રકા એ ઉત્પત્તિ તેમજ વૃત્તિ-બંને બાબતમાં મૈત્રેયકાથી છેક બિન છે,૪૬, એટલું જ નહિ, એ બંને નામેાની ઉત્પત્તિ પણ જુદી જુદી રીતે થયેલી છે;૪૭ આથી મૈત્રા વિશેનું આ મંતવ્ય
અસ્વીકાય છે.
ફલિતાર્થોનું સંકલન
આમ મૈત્રકાની ઉત્પત્તિ વિશે અનેકવિધ મત પ્રવર્તે છે. એમાં ગુહિલા, નાગરા, મેરા, દ્વા, ગુજરા, મિત્રા વગેરેને લગતાં સંદિગ્ધ મંતવ્ય બાજુએ
