________________
૩જુ]
મૈત્રક રાજ્ય
[૩૧
પુરુષ અને વૈશ્ય સ્ત્રીમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા જણાવ્યા છે.૩૧ વૈજયન્તી (૧૧મી સદી) નામે સંસ્કૃત કેશમાં મૈત્રોની ઉત્પત્તિ વધુ વિગતે સમજાવી છે ને એમાં મૈત્રીને ઉલ્લેખ મૈત્રક' તરીકે પણ કર્યો છે. આ પરથી “મૈત્ર” અને “મૈત્રક એ એક જ નામનાં રૂપ હોવા વિશે શંકા રહેતી નથી.૩૩ અહીં સુધન્વાચાર્યાદિ પાંચ જ્ઞાતિઓની ઉત્પત્તિની બાબતમાં તેઓની વચ્ચે માતાના પાંચ પ્રકાર ગણાવવામાં આવ્યા છે. ભારુષ(કારુષ)ની માતા વાત્ય વૈશ્ય સાથેના લગ્ન પહેલાં અપૂર્વા એટલે અવિવાહિત હોય છે, જ્યારે બીજા ચારની માતાઓ એ પહેલાં જુદા જુદા વર્ણના પુરુષો સાથે લગ્ન કરેલી હોય છે. એમાં મૈત્રની માતા પહેલાં વૈશ્ય સાથે પરણેલી હોય છે.૩૪ આમ અગાઉ વૈશ્યને પરણેલી વૈશ્ય સ્ત્રી પુનઃ ત્રાત્ય વૈશ્યને પરણ સંતાન ઉત્પન્ન કરે ત્યારે એની સંતતિ “મૈત્ર” કે “મૈત્રક' તરીકે ઓળખાતી. મૈત્રકની ઉત્પત્તિને લગતી આ અનુશ્રુતિમાં કંઈ ઐતિહાસિક તથ્ય હશે ? ઘણી વાર જુદી જુદી જ્ઞાતિઓની ઉત્પત્તિ ગમે તેમ કરીને ચાતુર્વણ્યની જુદી જુદી શાખારૂપે બતાવવામાં આવતી એવું સ્મૃતિઓનું વલણ જણાય છે.૩પ વળી વર્ગોના મિશ્રણ પરથી નવી નવી જ્ઞાતિઓ પણ ગણાતી. ઋતિકારોની નજરે શરૂઆતમાં મૈત્રકેની એ સમયની વૃત્તિ વૈશ્યની જણાઈ હશે, પરંતુ એમની રહેણીકરણી વૈોની રહેણીકરણીથી ઊતરતી જણાઈ હશે તેથી તેઓને “ત્રાત્ય વૈશ્ય” ગણી કાઢવામાં આવ્યા હશે. પૂજારી
વૈજયની કેશના એ અધ્યાયમાં આગળ જતાં કેટલીક જ્ઞાતિઓના જુદા જુદા ધંધા જણાવવામાં આવ્યા છે. ૩૭ એમાં આ પાંચેય પ્રકારના વૈશ્ય વાને ધંધે જુદા જુદા સંપ્રદાયનાં દેવાલયના પૂજારીને જણાવ્યો છે. ૩૮ એમાં મૈત્રકોને શાક્ય (બૌદ્ધ) ચેત્યના પૂજારી કહ્યા છે. જેમ પોરવાડ, શ્રીમાળી, ઓસવાળ વગેરે અનેક જ્ઞાતિઓએ “તરવાર મૂકીને તાજી લીધી” તેમ મૈત્રકોને પણ તેઓની રાજસેત્તાની પડતી થતાં ધંધે બદલવાની ફરજ પડી હોય ને પોતે માહેશ્વર હોવા છતાં, જૈન મંદિરમાં પૂજા કરતા ગાડીઓની જેમ, બૌદ્ધ ચૈત્યમાં પૂજા કરવાનો ધંધો અંગીકાર કરવો પડ્યો હોય. પાશુપત મિત્રના વંશજ
જાતિવિશેષના નામ તરીકે “મૈત્રક” શબ્દનો અર્થ “મિત્રને વંશજ” થાય. “મિત્ર” એ સૂર્ય સ્વરૂપનું નામ હોઈ આ નામને અર્થ “સૂર્યવંશી” ઘટાવી શકાય, પરંતુ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં આ શબ્દ એ અર્થમાં વપરાયો જણાતો
