________________
૩૦] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[5. નાયક મિત્ર-અલ-સેનને મિત્ર જાતિઓના સંઘપતિ તરીકે ઓળખાવવાનું સૂચવાયેલું, પરંતુ નામના પૂર્વપદ તરીકે કે ઉત્તરપદ તરીકે આવતા “મિત્ર” શબ્દનું એકમાત્ર પ્રમાણુ કંઈ મૈત્ર નામે જાતિવિશેષનું અનુમાન કરવાને પર્યાપ્ત
ન ગણાય.૨૩
લડાયક જાતિ
સંધવ, ગુર્જર, પ્રતીહાર, પરમાર, ચૌલુક્ય વગેરે રાજવંશની જેમ મૈત્રક પોતાના કુલની ઉત્પત્તિ વિશે કોઈ અનુકૃતિ કે પૌરાણિક માન્યતા જણાવતા નથી. તેઓનાં દાનશાસનમાં તો તેઓને માટે “પ્રસભ-પ્રણત-અમિત્ર” પદ પ્રયોજાયું છે એ પરથી તેઓ પરાક્રમશાળી હોવાનું જણાય છે. ભટાર્કનું સેનાપતિપદ મૈત્રકેના લડાયકપણાનું સંગીન દષ્ટાંત છે. દાનશાસને પરથી તેઓની રાજધાની સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલી વલભી હોવાનું ને તેઓને કુલધર્મ માહેશ્વર હોવાનું માલૂમ પડે છે ક્ષત્રિ-ચાદવો
સાતમી સદીમાં ચીની મહાશ્રમણ યુઅન સ્વાંગે ભારતના પ્રવાસ દરમ્યાન વલભીની મુલાકાત લીધી ત્યારે ત્યાંને રાજા (જે મૈત્રક કુળનો હતો) “ક્ષત્રિય વર્ણહેવાનું નેધ્યું છે. ૨૪ મૈત્રકકાલના અંતભાગમાં રચાયેલા
આર્યમંજુશ્રીમૂલકલ્પ' નામે બૌદ્ધ ગ્રંથમાં વલભીના રાજાઓના પહેલા કુલને -વારવત્ય યાદવોના વંશનું કહ્યું છે. ૨૫ એ પરથી મૈત્રકે યાદવોની દ્વારાવત્ય શાખાના હોવાનું સૂચવાયેલું. “શત્રુંજય–માહાસ્ય” નામે જૈન ગ્રંથ વલભીના રાજા “શિલાદિત્ય અને યદુવંશભૂષણમણિ ગણાવે છે. આ માહાસ્ય એ રાજાના આગ્રહથી એના સમયમાં લખાયું હોવાનું એમાં જણાવ્યું છે, ૨૮ પરંતુ એ વસ્તુતઃ વિ. સં ૧૩૭૧ (ઈ. સ. ૧૭૧૪–૧૫) પછી લખાયું છે. ૨૯ આ ઉલ્લેખ પરથી વલભીના મૈત્રક રાજાઓ ક્ષત્રિય વર્ણના અને યાદવ કુલના ગણાતા હોવાનું ફિલિત થયેલું. વા
પુરાણમાં જે અનેક પ્રાચીન રાજવંશ ગણાવવામાં આવ્યા છે તેઓમાં મૈત્રક નામે રાજવંશ જણાવ્યું નથી, પરંતુ સ્મૃતિસાહિત્યમાં “મૈત્ર” નામે જાતિને પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. મનુસ્મૃતિ (ઈ. પૂ. ૨૦૦-ઈ.સ. ૨૦)માં સુધન્વાચાર્યો, કારુષ, વિજન્માઓ અને સાત્વતની જેમ મૈત્રાને વાત્ય વૈશ્ય
