________________
૩ જુ]
મૈત્રક રાજ્ય
| [ ૨૯
કુલના નામમાં આવતા “મિહિર” શબ્દના તથા મેર લોકોમાં રહેલી “દૂણ અટકના આધારે કરેલું છે. પરંતુ “મિત્રના ઉપાસક” એવા અર્થમાં પ્રયોજાયેલ
મૈત્રક” શબ્દ “માહેશ્વર” “ભાગવત” કે “શાક્ત” જેવું ધર્મસંપ્રદાયનું નામ ગણાય, કોઈ જાતિવિશેષનું નહીં. વળી સૂર્યના ઉપાસક માટે સંસ્કૃતમાં “આદિત્યભકત” અને “સૌર” શબ્દ રૂઢ થયેલા છે; “મૈત્રક” શબ્દ ક્યાંય અન્યત્ર પ્રયોજાયો નથી. ૧૩ ઉપરાંત, મૈત્રકો એ વલભીના રાજાઓ હેવાનું સ્પષ્ટ થતાં તેઓને કુલધર્મ તો માહેશ્વર (વ) હોવાનું માલુમ પડ્યું છે, નહિ કે સૌર.૧૪ ગુજરે?
મૈત્રકે વલભીના રાજાઓના શત્રુઓ હોવાનું મનાતું ત્યારે વલભીના રાજાએ પોતે ગુર્જર જાતિના હોવાનું ધારવામાં આવેલું. ૧૫ સ્મિથે વલભીના રાજાઓને દૂણોના સામંત ધારેલા, પરંતુ હવે એ અસંભવિત માલૂમ પડ્યું છે. ૧૭ સિ? નાગરે?
પંચાલ અને એની નજીકના પ્રદેશોમાં “મિત્ર' અંતવાળાં નામ ધરાવતા રાજાઓના અનેક પ્રાચીન સિક્કા મળ્યા છે એ પરથી એ પ્રદેશમાં થી સદીમાં મિત્ર નામે રાજવંશ થયો હોવાનું અનુમાન તારવવામાં આવ્યું હતું૧૮ પછી પંચાલ, કેશલ અને મથુરાના એ મિત્રોને વલભીના મૈત્રકે ના પૂર્વજ ધારવામાં આવેલા. ૧૯ વળી એ મિત્રોને માનસ સરોવર પાસેના હાટક પ્રદેશના નાગરોની શાખારૂપ પણ માનવામાં આવેલા ૨૦ પરંતુ એ વંશના કેટલાક રાજાઓનાં જ નામના અંતે “મિત્ર” શબ્દ આવે છે, બીજા રાજાઓનાં નામોમાં તો ભૂતિ, દત્ત, સેન, ઘોષ, પાલ અને ગુપ્ત જેવા અન્ય નામાં આવે છે. વળી “મિત્ર” શબ્દ તો બીજા વંશોમાં પણ નામના અંતે જોવામાં આવે છે. ઉપરાંત, વલભીના મૈત્રક રાજાઓનાં નામોમાં એ નામાંત એકેય નામમાં આવતો નથી, આથી કેટલાંક નામોને અંતે આવતા “મિત્ર” શબ્દ પરથી ઉત્તર, ભારતમાં મિત્ર નામે રાજવંશ થયો હોવાનું અનુમાન ભાગ્યે જ સ્વીકારી શકાય.૨૧
પુરાણમાં આવતા પુષ્યમિત્ર, પટુમિત્ર અને પદ્મમિત્ર નામે જાતિઓના ઉલ્લેખ પરથી ત્રણ મૈત્ર જાતિઓ હોવાની અને એ લોકે મૈત્રકના પૂર્વજ હોવાની કલ્પના કરવામાં આવેલી. વળી ખલીફ નરસેહ(ઈ. સ. ૨૯૩-૩૦૨)ના પૈકુલી લેખમાં જણાવેલા બેરસ્થિશિનને વારવત્ય યાદવ તરીકે અને તેઓના
