________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. અનુસાર પ્રસ્તુત વાક્યને અર્થ હવે એમ કરવામાં આવ્યો કે “જેમણે શત્રુઓને જોરથી નમાવ્યા છે તેવા મૈત્રકના (કુલમાં કે વંશમાં), પોતાના અતુલ બળ વડે મેળવેલા પ્રદેશના વિસ્તારમાં સેંકડો પ્રહાર ઝીલી જેણે પ્રતાપ પ્રાપ્ત કર્યો છે તેવો.” આગળ જતાં આ વંશનાં આરંભિક દાન-શાસનમાં સંવનને બદલે -સંપન્ન શબ્દ માલૂમ પડતાં આ અર્થ જ ઉદ્દિષ્ટ હેવાનું નિશ્ચિત થયું. આ અનુસાર હવે ભટાર્કની પ્રશસ્તિના મુખ્ય શબ્દ “મૈત્રકોના (કુલમાં) કે મૈત્રકમાં ભટાર્ક (થયો) હોવાનું પ્રતિપાદન થયું. આથી “મૈત્રક" એ વલભીના રાજાઓએ હરાવેલા શત્રુઓના કુલનું નહિ, પણ આ રાજાઓના પિતાને કુલનું નામ હેવાનું નક્કી થયું.
- આ રાજવંશ માટે “મૈત્રક” કુલનામ ત્યારે પણ ખાસ રૂઢ થયું લાગતું નથી.’
૨. મૈત્રકની ઉત્પત્તિ ગુહિલોને પૂર્વજ?
વલભીના રાજાઓનું કુલનામ સ્પષ્ટ થયું તે પહેલાં, ગુજરાત-રાજસ્થાનની અનુશ્રુતિઓ અનુસાર આ રાજાઓ અયોધ્યાના સૂર્યવંશના હતા ને મેવાડના મુહલત વંશના સ્થાપક ગુહિલ વલભીના છેલ્લા રાજા શીલાદિત્યના મૃત્યુ પછી એની વિધવા પુષ્પાવતીને પેટે મેવાડની ગુહામાં જન્મેલે તેને પુત્ર હોવાનું માનવામાં આવેલું, પરંતુ વિગતોની ચકાસણી કરતાં આ અનુશ્રુતિ સાવ કપોલકલ્પિત હેવાનું માલુમ પડયું છે.૧૦ મેવાડના રાજાઓને વડનગરના નાગર બ્રાહ્મણના વંશજ પણ માનવામાં આવેલા હેઈ, વલભીના રાજાઓને પણ નાગરે સાથે સાંકળવામાં આવેલા ૧૧ પરંતુ આગળ જતાં આ મત તજી દેવામાં આવ્યું છે. એર? હુણે?
શરૂઆતમાં મૈત્રકે એ વલભીના રાજવંશના સ્થાપકે હરાવેલા શત્રુઓ હતા એવું જણાવેલું ત્યારે “મૈત્રક” શબ્દને સૂર્યવાચક “મિત્ર” શબ્દમાંથી થયેલો માની મૈત્રકને સૌરાષ્ટ્રના મેર લેકાના પૂર્વજ મિહિરે સાથે સાંકળવામાં આવેલા ને મિહિરને દૂણોની શાખાના કે દૂણની સાથે નિકટ સંબંધ ધરાવતી જાતિના ગણવામાં આવતા.૧૨ આમાં પહેલું અનુમાન “મૈત્રક” ના મૂળમાં રહેલો “મિત્ર” અને “મેર” ના મૂળમાં રહેલો “મિહિર” શબ્દ સૂર્યવાચક હોઈ પર્યાયરૂપ ગણાય એ માન્યતાના આધારે અને બીજું અનુમાન દૃણ રાજા મિહિર
