________________
પ્રકરણ ૩
મૈત્રક રાજ્ય
(૧) મૈત્રકે અને તેઓની ઉત્પત્તિ - વલભીના રાજકુલનું નામઃ ત્રિક
વલભીના રાજવંશનાં સોએક તામ્રશાસન મળ્યાં છે તેમાં એ વંશના સેળ રાજાઓએ ફરમાવેલાં ભૂમિદાનને લગતાં રાજશાસન તામ્રપત્ર પર કોતરેલાં છે. આ દાનશાસનમાં પહેલાં દાન દેનાર રાજાના પૂર્વજો–પૂર્વાધિકારીઓની પ્રશસ્તિ આપવામાં આવે છે. એમાં પહેલી પ્રશસ્તિ સેનાપતિ ભટાર્કની આવે છે, જેણે વલભીમાં રાજસત્તા સ્થાપેલી. અર્થાત વલભીના આ રાજવંશનો સ્થાપક ભટાર્ક હતો. એની પ્રશસ્તિના આરંભમાં પ્રમાતામિત્રાનાં મૈત્રમ્ એવાં પદ પ્રયોજાયો છે. એની પછી તુસ્ત્રવત્રસંપન્નમહામોનાં સંગ્રતિબ્ધપ્રતાપ: એવું પદ આવે છે. વલભીનાં દાનશાસનના સંપાદકે શરૂઆતમાં ૌત્રનો અન્વયે મહામો સાથે સાંકળ્યો ને મૈત્રાનો અર્થ “મિત્ર”” ઘટાવીને પ્રસ્તુત વાક્યનો અર્થ એવો કર્યો હતો કે “જેમણે શત્રુઓને જોરથી નમાવ્યા છે તેવા મિત્રોના અતુલ બલવાળા મંડળના વિસ્તારમાં સેંકડો પ્રહાર ઝીલી જેણે પ્રતાપ પ્રાપ્ત કર્યો છે તેવા.” આગળ જતાં માલૂમ પડ્યું કે ચૈત્ર એ મિત્રવાચક સામાન્ય નામ નહિ, પણ કઈ જાતિનું વિશેષનામ છે. પછી પ્રસ્તુત વાક્યને અર્થ આમ સુધારવામાં આવ્યો હતોઃ “જેમણે શત્રુઓને જોરથી નમાવ્યા છે તેવા મૈત્રકના અતુલ બળવાળા મંડળના વિસ્તારમાં સેંકડે પ્રહાર ઝીલી જેણે પ્રતાપ પ્રાપ્ત કર્યો છે તે.” આ પરથી મૈત્રકેને વલભીના રાજવંશના સ્થાપક ભટાકે હરાવેલા શત્રુઓ માનવામાં આવ્યા હતા ને વલભીના રાજાઓના પોતાના કુલનું નામ હજી અજ્ઞાત જ રહ્યું હતું.'
આગળ જતાં મૈત્રજામ્ શબ્દ પછીના સમાસથી સ્વતંત્ર હેવાનું અને એના પછી રે કે વંશ જેવા શબ્દ અધ્યાહાર હોવાનું માલુમ પડયું. આ
