________________
૨૪] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. કે એ પછી એકાદ વર્ષમાં થયેલું. દ્રોણસિંહને રાજ્યાભિષેક ઈ. સ. ૫• ના અરસામાં થયે એ પરથી સેનાપતિ ભટાર્કે રાજસત્તા ઈ. સ. ૪૬૮ ના અરસામાં પ્રાપ્ત કરી ગણાય.
ભટાર્કે રાજસતા કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી એ વિશે વિગતવાર માહિતી મળતી નથી, પરંતુ એની પ્રશસ્તિમાં એણે “અતુલ બળવાળા શત્રુઓના મંડલના વિસ્તારમાં સેંકડો પ્રહાર ઝીલી પ્રતાપ પ્રાપ્ત કરેલ” એવું જણાવ્યું છે એ પરથી એ માટે એને ચાલુ સત્તા સાથે ભારે સંગ્રામ ખેલવો પડો હશે એવું સ્પષ્ટ થાય છે. ભટાર્ક સેનાપતિ તરીકે ઓળખાતો એ પરથી એ રાજસત્તા ધારણ કરતાં પહેલાં કઈ રાજ્યના સેનાપતિ તરીકે અધિકાર ધરાવતો એ નિશ્ચિત છે. એણે રાજસત્તા સૌરાષ્ટ્રના વલભીપુરમાં સ્થાપી એ પરથી એ પ્રાયઃ ગુપ્ત સામ્રાજ્યના સુરાષ્ટ્ર પ્રાંતમાં સેનાપતિપદ ધરાવતો હોવાનું માલૂમ પડે છે. પર સ્કંદગુપ્તના રાજ્યકાલના આરંભમાં (ઈ. સ. ૪૫૫–૫૭ માં) ત્યાં પર્ણદત્ત નામે ગોતા વહીવટ કરતો હતો. સેનાપતિ ભટાકે સૌરાષ્ટ્રમાં રાજસત્તા ધારણ કરી ત્યારે એને ગુપ્ત સામ્રાજ્યના ગોપ્તા સાથે સંઘર્ષ થયો હોવો જોઈએ. એમાં સ્કંદગુપ્તના ઉત્તરાધિકારીની નિર્બળતા તથા મગધથી આ પ્રાંતના રહેલા લાંબા અંતરને લઈને આખરે સેનાપતિ ભટાર્કને સફળતા મળી લાગે છે. પોતે સેનાપતિપદે હાઈ એ પોતાના સૈન્યને લાભ મેળવી શકે એ સ્વાભાવિક છે. દાનશાસનમાં આપેલી એની પ્રશસ્તિમાં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે “એણે પ્રતાપથી વશ થયેલા અને દાન, માન અને આર્જવથી અનુરાગ પામેલા મૌલ, ભૂત, મિત્ર અને શ્રેણીના અનુરક્ત સૈન્ય વડે રાજ્યશ્રી પ્રાપ્ત કરેલી".૫૩ આ પરથી એ મૈત્રક સેનાપતિ પોતે એક પ્રતાપી યોદ્ધો હતો ને એના પ્રતાપને લઈને એનું સૈન્ય એને વશ હતું; એ ઉપરાંત એ દાન, માન અને આર્જવ (ઋજુ વર્તાવ) દ્વારા સૈન્યને અનુરાગ પ્રાપ્ત કરતો હતો. એના અધિકાર નીચેનાં મૌલ (વારસાગત) તથા ત (ભાડૂતી) સૈન્ય એને અનુરક્ત (વફાદાર) રહેતાં. ભટાકે પોતાના પરાક્રમમાં એ બે પ્રકારનાં પોતાનાં સૈન્ય ઉપરાંત મિત્રો(સાથીઓ)નાં સૈન્યને તથા શ્રેણીઓનાં સૈન્યોનો સહકાર સાધ્યો હતો. આ સૈન્ય વિશે તથા એને સામને કરનાર પ્રતિપક્ષ વિશે કંઈ અંગત વિગત ઉપલબ્ધ નથી.
ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયથી માંડીને છેક કંદગુપ્તના સમય સુધી, અર્થાત્ લગભગ છેલ્લાં આઠ શતક દરમ્યાન, સૌરાષ્ટ્રનું વડું મથક ગિરિનગર હતું, જ્યારે ભટાર્કે સ્થાપેલા રાજ્યની રાજધાની એ રાજવંશના સમગ્ર રાજ્યકાલ દરમ્યાન, અર્થાત પછીનાં લગભગ ત્રણ શતક દરમ્યાન, વલભી રહી, આથી ભટાર્ક કરેલા
