________________
૩૬] મૈત્રક રાજ્ય
[૩૫ આ સ્થાન-ફેર માટે કંઈ પ્રબળ કારણ હેવું જોઈએ. આ કારણ અંગે ત્યારે ક્યાંય કંઈ નિર્દેશ થયો નથી, પરંતુ હાલ કેટલીક અટકળો કરવામાં આવી છે? ગિરિનગરમાં સુદર્શન તળાવને બંધ વારંવાર તૂટવાથી થતી હેરાનગતીને લીધે એને ત્યાગ કરવામાં આવ્યો હોય,૫૪ વલભીપુર ત્યારે સૌરાષ્ટ્રના પૂર્વ સમુદ્રતટ પરનું મહત્ત્વનું સ્થાન હોવાથી એની પસંદગી થઈ હોય અથવા ગિરિનગરમાં મગધ સામ્રાજ્યના ગોપ્તાનું પ્રબળ જેર હોય અને મૈત્રક સેનાપતિ ભટાર્કનું પ્રાબલ્ય સૌરાષ્ટ્રના પૂર્વ ભાગમાં રહેલું હોય.
ભટાર્ક મૈત્રક કુલને હતો ને પરમ માહેશ્વર અર્થાત્ મહેશ્વર(મહાદેવ)ને પરમ ભક્ત હતા. એનું મૂળ નામ “મટa” હતું, જે રાજમુદ્રામાં તેમજ શરૂઆતનાં દાનશાસનમાં પ્રયોજાયું છે. દાનશાસનની ભાષા સંસ્કૃત હોઈ પછીનાં દાનશાસનમાં એનું સંસ્કૃત રૂપ “મા” પ્રયોજાયું છે ને સંયુક્તાક્ષરમાં ૪ પછી આવતા વ્યંજનને બેવડાવવાની તત્કાલીન અભિરુચિ અનુસાર એની જોડણ “મા” કરવામાં આવતી. “સ્ટાર્ક” એટલે ભટોસૈનિકો)નો અર્ક (સૂર્ય).૫૮ એ મૈત્રક વીર સેનિમાંથી સેનાપતિ થયો ત્યારે એનું નામ કેવું સાર્થક લાગ્યું હશે! સેનાપતિ ભટાર્ક સેંકડો પ્રહારો ઝીલી અનુરક્ત સૈન્યના સહકારથી રાજસત્તા પ્રાપ્ત કરી એ એની મહાન સિદ્ધિ હતી. એ પછીની એની રાજા તરીકેની કારકિર્દી વિશે ખાસ માહિતી મળતી નથી. મિત્રક વંશની રાજમુદ્રામાં એનું નામ શ્રીમદ જ લખ્યું હોય છે. એના ઉત્તરાધિકારીઓનાં દાનશાસનમાં શરૂઆતમાં એના ઉલ્લેખ
શ્રીસેનાપતિ ભટાર્ક” તરીકે અને આગળ જતાં “શ્રીભટાર્ક” તરીકે જ કરવામાં આવે છે; આ પરથી એણે રાજસત્તા ધરાવવા છતાં રાજબિરૂદ ધારણ કરેલું નહિં ને છેવટ સુધી પિતાનું અસલ “સેનાપતિ પદ જ ચાલુ રાખેલું એવું ફલિત થાય છે. એના શરૂઆતના ઉત્તરાધિકારીઓ પોતાના પરમભટ્ટારકપરમસ્વામીને સાદર નિર્દેશ કરે છે એ પરથી સૂચિત થાય છે તેમ ભટાર્કે પિતાના સમ્રાટ સાથેનો મૂળ સબંધ ઔપચારિક રીતે યથાતથ રહેવા દીધો લાગે છે ને પોતે જાણે રાજપદવી ધારણ કર્યા વિના એના સેનાપતિ તરીકે શાસન કરતો હોય એમ દાખવતો ! આમ એ પ્રબળ સેનાપતિ અને સફળ વિજેતા હેવા ઉપરાંત મુત્સદ્દી રાજનીતિજ્ઞ પણ હતો. એનું કઈ તામ્રશાસન મળ્યું નથી. પિતાની મુદ્રામાં આ મૈત્રક શાસકે મહેશ્વરના વાહન નંદીનું લાંછન રાખ્યું હતું. એના સમયમાં શર્વ ભટ્ટારકના સિક્કા ચલણમાં ચાલુ થયા લાગે છે. ત્રિશુળના ચિહ્નવાળા એ સિક્કા પડાવનાર શવ આ મૈત્રક રાજાઓને દૂરને પૂર્વજ હોવા સંભવ છે.પ૯ વલભીમાં બંધાયેલ ભટાર્કવિહાર ભટાર્કે બંધાવ્ય જણાય છે. એ વિહાર
