________________
૩૬] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. રાજસ્થાનીય શરને પ્રસાદકપા)રૂપે ભેટ આપવામાં આવેલો. આ શર એ ગારલક વંશના સ્થાપક સામંત શર ૧ લે હેવા સંભવ છે. ૧ સેનાપતિ ભટાર્ક દાન વડે પિતાના સેવકોનો અનુરાગ પ્રાપ્ત કરતો એનું આ એક સંગીન દષ્ટાંત ગણાય. લગભગ ઈ. સ. ૪૬૮-૫૦૦ના ગાળામાં ભટાર્કના રાજ્યની ઉત્તરમર્યાદા ઈ. સ. ૪૮૦ના અરસામાં અંકાય, કેમકે એના જ્યેષ્ઠ પુત્ર પછીના ત્રણ પુત્ર ઈ. સ. ૫૦-૫૫૫ ના સુમારમાં રાજ્ય કરતા હતા. ભટાર્કના રાજ્યકાલના એટલા ટૂંકા ગાળા દરમ્યાન મગધના ગુપ્ત વંશમાં ત્રણ રાજા થઈ ગયા ને ચોથા રાજા બુધગુપ્તનું રાજ્ય શરૂ થયું લાગે છે. સેનાપતિ ભટાર્કે ગુજરાતને મગધના ગુપ્ત સામ્રાજ્યના શાસનમાંથી મુક્ત કર્યું ને એણે વલભીમાં સ્થાપેલી રાજસત્તા એના વંશમાં ત્રણ સૌકાઓ સુધી ટકી રહી એ આ વીર વિજેતા તથા મુત્સદ્દી રાજનીતિની મહાન સિદ્ધિ ગણાય. સેનાપતિ ધરસેન ૧લો
ભટાર્ક પછી એને યેષ્ઠ પુત્ર ધરસેન ગાદીએ આવ્યો. એણે ઈ. સ. ૪૮૦ થી ૫૦૦ ના અરસામાં રાજ્ય કર્યું. એના પૂર્વાધિકારીની જેમ એણે પણ રાજબિરુદ ધારણ ન કરતાં પરંપરાગત “સેનાપતિ” બિરુદ ચાલુ રાખેલું. આ પરથી ભટાર્કની જેમ ધરસેને પણ ગુપ્ત સમ્રાટ સાથે મૂળ સંબંધ ઔપચારિક રીતે જાળવી રાખ્યો જણાય છે. એના સમયને ગુપ્ત સમ્રાટ સ્પષ્ટતઃ બુધગુપ્ત (લગભગ ઈ. સ. ૪૭૬-૫૦૦) હતો.૬૩ ગુ. સં. ૧૬૫ (ઈ. સ. ૪૮૪) માં કાલિંદી (યમુના) અને નર્મદા વચ્ચેના પ્રદેશના રાજા સુરશ્મિચંદ્ર પર બુધગુપ્તનું આધિપત્ય પ્રવર્તતું હેઈ એ ગુપ્ત સમ્રાટનું શાસન ત્યારે મધ્ય પ્રદેશ સુધી પ્રસરેલું હતું જ.૪
ધરસેને સત્તાવાર રીતે રાજસત્તા ધારણ કરી નહોતી. એનું ભૂમિદાનને લગતું કેઈ તામ્રશાસન મળ્યું નથી. એના ઉત્તરાધિકારીઓનાં દાનશાસનમાં એની જે પ્રશસ્તિ આપી છે તેમાં એની ભટાર્ક તરફ પરમ આદર ધરાવનાર, શત્રુઓને નમાવનાર અને દીન, અનાથ તથા કૃપણ (કૃપાપાત્ર) લેકેને ઉપજીવિકા આપનાર તરીકે પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. ૧૫ ધરસેનને વશ રહેલા શત્રુઓ પ્રાય: ભટાર્ક હરાવેલા પ્રતિસ્પધીઓ કે અન્ય સ્થાનિક સામતો હશે. ધરસેને વધુ હરીફેને હરાવી રાજ્યવિસ્તાર કર્યો ન હોય તે પિતા ભટાકે સ્થાપેલું નવું રાજ્ય યથાતથ ટકાવી રાખ્યું હોય તો એ પણ નાનીસૂની સિદ્ધિ ન ગણાય. ધરસેનની દીન અનાથ વગેરે તરફની ઉદારતાએ નવા રાજ્યના રાજાની લોકપ્રિયતામાં સારે ઉમેરે કર્યો હશે. ધરસેન “પરમ માહેશ્વર” હતો.
