________________
૨૫૮] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. (વિષ્ણુ), હરિદ% (સૂર્ય), વિનાયક (ગણપતિ) અને માતૃકાઓનાં મંદિર બંધાવ્યાં હતાં. ૧૪ એટલે કે માતૃકા-પૂજા પણ સમાજમાં સુપ્રચલિત હતી એમ અનુમાન કરવું યોગ્ય છે. | ગુપ્તકાલમાં વિકસેલા ભાગવતધર્મનું સાતત્ય મૈત્રકકાળમાં પણ ચાલું રહ્યું હતું. મૈત્રક રાજાઓને કુલધર્મ માહેશ્વર હોવા છતાં ધ્રુવસેન ૧ લો “પરમ ભાગવત’ થયા હતા, પણ ભાગવત ધર્મને દેવાલયને લગતું એક પણ મૈત્રકકાલીન દાનપત્ર ઉપલબ્ધ નથી. ગાલક વંશના રાજાઓ (જેમના કુળની ઉત્પત્તિ વિષ્ણુના વાહન ગરૂડ સાથે સાંકળવામાં આવતી તેઓ) “પરમ ભાગવત’ હતા. દક્ષિણ -ગુજરાતના ત્રકૂટક રાજાઓ ભાગવત—ધર્માનુયાયી હતા. ભાગવતધર્મના અનુયાયી રાજવંશોની સંખ્યા ભારતીય ઇતિહાસમાં તુલનાએ ઓછી જણાય છે, પણ સમાજમાં ભાગવતધર્મ સદા લોકપ્રિય રહ્યો છે, અને જે અતિહાસિક કાલની આપણે વાત કરીએ છીએ તે કાલના ભાગવતધર્મવિષયક ઉલ્લેખ કે પુરાતન અવશેષો વિરલ હોય તેથી, ઇતિહાસના સાતત્યના એકંદર સંદર્ભમાં, આ વિધાનને બાધ આવતો નથી. પ્રભાસ પાટણ પાસેના કદવાર ગામનું પ્રાચીન મંદિર ભાગવતધર્મનું મૈત્રકકાલીન મંદિર હોવાનું જણાય છે. એમાં હાલ માત્ર વરાહની મૂર્તિ છે, પણ મૂળે ત્યાં વિષ્ણુના દસે અવતારોની મૂર્તિઓ હશે એમ અભ્યાસીઓનું માનવું છે. વિષ્ણુના દસં અવતારોમાંથી વરાહ, વામન અને કૃષ્ણની પૂજા સવિશેષ પ્રચલિત હોય એમ દાનપત્રોમાંના રાજપ્રશસ્તિગત ઉલ્લેખ ઉપરથી અનુમાન થાય છે, જોકે રામાવતારને મહિમા પણ બહુમાન્ય હશે જ. “રાવણવધ' અથવા ભદિકાવ્ય નામથી ઓળખાતું, રામચરિતવિષયક સુપ્રસિદ્ધ વ્યાકરણકાવ્ય ભદિએ વલભીમાં રચેલું. આમ છતાં સૌથી વિશેષ મહિમા પૂર્ણ પુરુષોત્તમ કૃષ્ણાવતારને હશે, અને એથી માહેશ્વર મૈત્રકને આગળ જતાં યદુકુલના ગણાવવાનું ગૌરવાસ્પદ મનાયું. ૧૫
સૂર્ય પૂજા ગુજરાતમાં કપ્રિય હતી અને સૌર અથવા આદિત્યભક્તોને સંપ્રદાય પ્રચલિત હતું. મૈત્રક રાજાઓને કુલધર્મ માહેશ્વર હતો છતાં મૈત્રક રાજ્યની સ્થાપના કરનાર ભટાર્કને ચોથા પુત્ર ધરપટ્ટ “પરમ આદિત્યભક્ત” બન્ય હતે. આદિત્યભક્તોની પૂજાવિધિ અને ઉપાસના પદ્ધતિ વિશે મૈત્રકકાલીન અતિહાસિક સાધનેમાંથી કંઈ જાણવા મળતું નથી, પણ બાણભટ્ટકૃત “હર્ષચરિત'માં આદિત્યભક્ત પ્રભાકરવર્ધનની ઉપાસના પદ્ધતિ અને દિનચર્યાનું જે સંક્ષિપ્ત વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે ઉપરથી એની કલ્પના થઈ શકે છે. લાટના ગુર્જરનૃપતિવંશના શરૂઆતના રાજાઓ દ૬ ૧ લે, દદ્ર જે વગેરે દિનકર અથવા સૂર્યના
