________________
૧૩ મું]
ધર્મસંપ્રદાય
[૨૫
રાજાઓનાં દાનપત્રોમાં આ પ્રકારના એક જ આશ્રમનો નિર્દેશ મળે છે.૧૦. સોમનાથ જેવાં પ્રસિદ્ધ શૈવ તીર્થો સાથે આવા આશ્રમો કે મઠો હોય એ સમજાય એવું છે. જોકે એ વિશેનો સ્પષ્ટ પુરાવો ઉપલબ્ધ અતિહાસિક સાધનમાંથી મળતો નથી, પણ બૌદ્ધોમાં વિહાર કે મઠની સંસ્થા એ સમયમાં પૂર્ણ વિકસિત હોઈ શૈોમાં પણ એવી સંસ્થા નહિ હોય એમ માનવું મુશ્કેલ છે. અનુમૈત્રક કાલમાં લાટ અને સૌરાષ્ટ્રમાં કેટલાક મઠોના ઉલ્લેખ મળે છે, ૧૧ તેથી આ અનુમાનને સમર્થન મળે છે. શૈવ સંપ્રદાયના ચક્કસ સ્વરૂપ વિશે દાનપત્રોમાંથી કંઈ જાણવા મળતું નથી, પણ એમાં નિર્દિષ્ટ “માહેશ્વરી વડે લોકપ્રચલિત પાશુપત સંપ્રદાય ઉદ્દિષ્ટ છે એમ માનવાનું અભ્યાસીઓનું વલણ છે. ૧૨ માહેશ્વરમાં આમઈક નામે એક સંપ્રદાય હતો, જેના એક આચાર્યને ચાપવંશના રાજા ધરણીવરાહે ભૂમિદાન આપ્યું હતું. મહાદેવનાં કેટલાંક મંદિરના ઉલ્લેખ મૈત્રક દાનપત્રોમાં છે. અનુ-મૈત્રક કાલમાં, અનુમાને ઈસ્વી સનના આઠમી સદીના અંતમાં અથવા નવમી સદીના પ્રારંભમાં, મહાન તત્વચિંતક અને ધર્મસુધારક આદિ શંકરાચાર્યો દ્વારકામાં શારદામઠ સ્થાપ્યો તથા ત્યાં પોતાના શિષ્ય સુરેશ્વરાચાર્યને (જેમને કેટલાક વિદ્વાનો મંડન મિશ્રથી અભિન્ન ગણે છે) નિયુક્ત કર્યા. શંકરાચાર્યના આગમનથી પણ પશ્ચિમ ભારતવર્ષમાં કેવલાદ્વૈત ઉપરાંત પંચદેવોની ઉપાસનાના એક ભાગ તરીકે શિવપૂજાને પણ વેગ મળ્યો જણાય છે. શારદાપીઠનું અધિકારક્ષેત્ર સિંધુ-સૌવીર, સૌરાષ્ટ્ર, મહારાષ્ટ્ર અને વચ્ચેના પ્રદેશો સુધી પ્રવર્તતું અને ત્યાંનાં આજ્ઞાપત્રને રાજા જેવું માન મળતું.
શિવપૂજાની સાથોસાથ શક્તિપૂજાને વિચાર આવે. દેવીનાં મંદિરને અપાયેલાં ભૂમિદાનેના થોડાક ઉલ્લેખ મૈત્રકલીન દાનપત્રોમાં છે. મહારાજા દ્રોણસિંહે આપેલા, પણ એ લુપ્ત થઈ જતાં ધ્રુવસેન બાલાદિત્યે ઈ. સ. ૬ ૩૯ માં ફરી આપેલા, દાનપત્રમાં કાટમ્મહિકા દેવીને ઉલ્લેખ છે, તે પ્રતિમા મહિષાસુરમર્દિનીની હશે એમ અનુમાન થયું છે. “પાંડુરાર્યા અને “શંકરિકા દેવીનાં મંદિરનો ઉલ્લેખ અન્ય દાનપત્રમાં છે. બીજા એક દાનપત્રમાં દેવીક્ષેત્ર નામે ખેતરને ઉલેખ છે, જેથી સુરાષ્ટ્રમાં વટપલિકા સ્થલીમાં એક દેવી-મંદિર હોવાનું સૂચન થાય છે. શીલાદિત્ય ૩ જાના એક દાનપત્રમાંના માતૃસ્થાન–ક્ષેત્રે એ ઉલ્લેખથી, સુરાષ્ટ્રમાં મદસર સ્થલીમાં આવેલા ભાતૃસ્થાન અથવા માતાના મંદિરની માહિતી મળે છે. ૧૩ અનુમૈત્રક કાલમાં એક સેંધવ દાનશાસન અનુસાર સુવર્ણમંજરી વિષયમાં દેડ્ડનીગ્રામના ભટ્ટ શિવરુદ્ર નામે કર્પટી-કાપડીએ ગામને ફરતાં હરિ
ઈ–૩–૧૭
