________________
૨૫૬]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ચૈત્રક કાલ
[મ.
.
'
સ્થાપક લકુલીશના ચાર પટ્ટશિષ્યામાંના એક મિત્રના વંશજ મનાયા છે." ગુપ્ત વંશના શાસનકાળમાં ભાગવત સંપ્રદાયની આબાદીદ્ધિ થઈ હતી તેમ મૈત્રકકાલમાં માહેશ્વર સંપ્રદાય, જે ક્ષત્રપ કાલમાં રુદ્ર અને મહાસેનની ઉપાસનામાં પ્રચલિત હતા તેને પુન: અભ્યુદય થયા જણાય છે. દક્ષિણ ગુજરાતમાં ટચ્યુરિ રાજાએ · પરમમાહેશ્વર ' હતા. ગુર્જરનૃપતિવ`શના રાજાએ શરૂઆતમાં આદિત્યભક્ત હતા, પણ આગળ જતાં તે પરમમાહેશ્વર ' થયા હતા. ચાલુક્ય અને ચાહમાન રાજાએ ‘પરમમાહેશ્વર ' હતા, અને રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓના મૂળ ધર્મ માહેશ્વર હતા.૬ વલભીનાં ખંડેરમાંથી અનેક વિશાળ શિવલિંગ અને નંદીની અનેક વિશાળ ભવ્ય પ્રતિમા મળી છે. જનસમાજમાં પણ શૈવ સંપ્રદાયને વિશેષ પ્રચાર હશે એ સ્પષ્ટ છે, છતાં મૈત્રક દાનપત્રામાં શિવાલયને અપાયેલા દાનના એક જ લેખ છે એ આશ્ચર્યંજનક છે. એ શિવાલય સુરાષ્ટ્રમાં આવેલા વટપદ્ર ગામમાં હિરનાથ નામે કાઈ માણસે બંધાવ્યું હતું અને શીલાદિત્ય ધર્માદિત્યે ઈ. સ. ૬૦૯ માં એને એક વાપી અને એ ક્ષેત્રાનુ દાન આપ્યું હતું.” આ વસ્તુ સૂચવે છે કે ઐતિહાસિક સામગ્રી તરીકે પૂર્વકાલની તુલનાએ દાનપત્રાની વિપુલતા હેાવા છતાં એ સમગ્ર ધાર્મિક-સામાજિક પરિસ્થિતિના કેવળ એકદેશ વ્યક્ત કરે છે.
'
સેામનાથનું શૈવ તી પ્રાચીન કાલથી પ્રસિદ્ધ છે. અગિયારમા સૈકામાં મહમૂદ ગઝનવીએ તેાડેલું સામનાથનું મંદિર કયારે બંધાયું હશે એ નક્કી કરવાનાં કોઈ નિશ્ચિત પ્રમાણ નહાતાં, પણ એ વલભીકાલમાં બંધાયું હશે એમ કેટલાક વિદ્વાનેા માનતા. એ માન્યતાને હમણાંનાં ઉત્ખનના અને સંશાધનાથી સમર્થન મળ્યું છે. સામનાથના મંદિરના જે ખંડેરના સને ૧૯૫૦ માં છŕદ્ધાર કરવામાં આવ્યા તે કુમારપાલ સેાલંકીએ બંધાવેલા મંદિરનું હતું. ઉત્ખનન દરમ્યાન એની નીચે મળેલા થર સાલકી ભીમદેવ પહેલાએ બંધાવેલા (એટલે કે ગઝનવીએ કરેલા સામનાથના ભંગ પછી ભીમદેવે બંધાવેલા) મદિરને હતા. એની નીચે સૌથી જૂના, નાના માપના મ ંદિરના અવશેષ નીકળેલા તે એનાથીયે પ્રાચીન. અલઞીરૂની એને આશરે સે વર્ષ પહેલાં બંધાયુ કહે છે. એ જૂના મંદિરની જલાધારીની નીક એના ધસારાને ઉપરથી તિદ્વાને આશરે ત્રણસે વર્ષ જૂની લાગી છે. એ જોતાં ઈસ્વી સનની આઠમી સદીના મધ્યમાં, અર્થાત્ મૈત્રકકાલના છેવટના ભાગમાં, એ મદિર બંધાયું હશે એમ એ ઉત્ખનન કરાવનાર શ્રી. થાપરનું માનવુ છે. ગારુલક સામ`તાના લેખામાં સાધુ–સંન્યાસીઓ માટે આશ્રમ (માવસપ) બાંધવાના ઉલ્લેખ છે. મૈત્રક
