________________
૧મું]
ધમસંપ્રદાય
૨૫
દે, જ્યારે તે તે પ્રદેશના ગ્રહીતાઓને વિશેષ લાભ મળતો. ગુજરાત પ્રદેશમાં મૈત્રકેના સમકાલીન રાજવંશે સૈફૂટક, કટચુરિ, ગુર્જર, ચાહમાન, સુંદ્રક અને લાટના ચાલુક્ય તથા અનુ-મૈત્રક કાલના રાજવંશે –રાષ્ટ્રકૂટ, ઘૂમલીના સંધવ, દક્ષિણ સુરાષ્ટ્રના ચાલુક્ય, વઢવાણના ચા૫ આદિનાં દાનપત્રોમાંથી પણ ધાર્મિક પરિપાટી અને પરિસ્થિતિનું એકંદરે સમાન ચિત્ર ખડું થાય છે. અનુ-મૈત્રક કાલમાં થયેલા અણહિલવાડ પાટણના ચાવડા રાજવંશનું કાઈ દાનપત્ર મળ્યું નથી એ અહીં નોંધવું જોઈએ.
જેમને દાનપત્ર અપાયાં છે તે વેદપાઠી બ્રાહ્મણ સમાજના ધાર્મિક જીવનમાં અગત્યને ભાગ ભજવતા એ સ્પષ્ટ છે. એમની વસ્તી, મૈત્રકનાં દાનપત્ર ઉપરથી જોઈએ તો, પાટનગર વલભી ઉપરાંત સિંહપુર, હસ્તવપ્ર, ગિરિનગર, ખેટક, નગરક, કાશહદ, આનંદપુર, દશપુર, ગિરિનગર, ઉદુમ્બર, જંબુસર, ભરુકચ્છ જેવાં નગરોમાં હતી. ઘણું બ્રાહ્મણ આનંદપુર, દશપુર, ગિરિનગર, ઉદુમ્બરગહુવર ને જંબુસર જેવાં દૂરનાં નગરોમાંથી વિનિત થઈ વલભી, ખેટક ને સિંહપુર જેવાં નજીકનાં નગરના અથવા અગસ્તિકા, અયાનક અને શ્રદ્ધિક જેવા અગ્રવારે(બ્રાહ્મણને દાનમાં અપાયેલ ગામો)ના વાતવ્ય (રહેવાસી) બનતા હતા.૩ પાટનગરમાં અને નજીકનાં ગ્રામનગરમાં વિદ્યા અને વિદ્વાનેને જે સવિશેષ આશ્રય મળતો હતો તેની પણ આ વસ્તુ ઘોતક છે. વેદી અને અથર્વવેદી બ્રાહ્મણના ઉલ્લેખ દાનપત્રમાં આવતા હોવા છતાં દાન સ્વીકારનાર બ્રાહ્મણનો મોટો વર્ગ યજુર્વેદી અને સામવેદી હતો એમ જણાય છે. વલભી, આનંદપુર, દશપુર, ઉદુમ્બરગહવર, સિંહપુર, દીપ, વંશકટ અને જંબુસર જેવાં સ્થાનોમાં ચાતુર્વિદ્ય (ચતુર્વેદી) અને/અથવા ગૌવિદ્ય (ત્રિવેદી) બ્રાહ્મણોની પર્ષત હતી. તત્કાલીન ગુજરાતમાં વેદવિદ્યાના અધ્યયનનાં અને પુરાતન શ્રૌત ધર્મનાં અનેક જીવતાં કેન્દ્ર હતાં એ આ ઉપરથી સ્પષ્ટ છે. અનુ-મૈત્રક કાલમાં પાટલિપુત્ર અને ગૌડ દેશના તથા કર્ણાટક અને મહારાષ્ટ્રના અનેક વિદ્વાન બ્રાહ્મણે, ખાસ કરીને રાષ્ટ્રકૂટોના સમયમાં, ગુજરાતમાં આવીને વસ્યા હતા અને અહીંના કર્ણાટકમાં ગયા હતા. રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓ પટ્ટબંધ-ઉત્સવ પ્રસંગે તુલાપુરુષારોહણ કરી બ્રાહ્મણ અને દે ને મોટાં દાન કરતા.
તત્કાલીન ગુજરાતમાં સૌથી પ્રચલિત સંપ્રદાય માહેશ્વર-શૈવ હતા. મૈત્રક વંશના બે સિવાયના બધા રાજાઓ “પરમ માહેશ્વર” હતા. મૈત્રક રાજમકામાં લાંછન શિવના વાહન નંદીનું હતું અને વલભી સાથે સંકળાયેલા સિક્કાઓ ઉપરનું પ્રતીક શિવના આયુધ ત્રિશુળનું હતું. મૈત્રકે પોતે પાશુપત સંપ્રદાયના
