________________
પ્રકરણ ૧૩
ધર્મસંપ્રદાય
મૈત્રકકાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલમાં ગુજરાતના ધર્મસંપ્રદાય અને ધાર્મિક પરિસ્થિતિ વિશે માહિતી આપતી પ્રમાણસામગ્રી અગાઉના મુકાબલે વિશેષ પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ હોઈએ કાલનું વધુ સુરેખ ચિત્ર દેરી શકાય છે.
મૈત્રકકાલના ઇતિહાસ માટેનાં સૌથી અગત્યનાં સાધન તે એ કાલનાં સવાસો ઉપરાંત દાનપત્રો છે. ભૂમિદાનને લગતા આ શાસલેખ છે. દાતા તરીકે એમાં કેવળ રાજકુલની વ્યક્તિઓ છે. ઉપલબ્ધ દાનપત્રો પૈકી રૂ ભાગનાં દાન બ્રાહ્મણોને અપાયાં છે. બાકીનાં દાનપત્રોમાંથી લગભગ ભાગનાં શિવ શક્તિ સૂર્ય આદિનાં દેવાલયોને અને એ સિવાયનાં સર્વ શાક્ય સંઘના વિહારને અર્પણ કરવામાં આવ્યાં છે. આમ આ ઐતિહાસિક સામગ્રી રાજકુલસંબદ્ધ હેવા છતાં એની વિપુલતા તથા એના ઉપર્યુક્ત પ્રકારની અપેક્ષાકૃત વૈવિધ્યને કારણે તેમજ એ સામગ્રી સમકાલીન દસ્તાવેજોના રૂપમાં હોવાને કારણે તત્કાલીન ધર્મસંપદા તથા ધાર્મિક જીવન ઉપર એ ઠીક ઠીક પ્રકાશ પાડે છે. દાન બ્રાહ્મણ વ્યક્તિને આપવામાં આવ્યું હોય તો એના પ્રતિગ્રહીતાને બલિ, ચરુ, વૈશ્વદેવ, અગ્નિહોત્ર ને અતિથિની પંચમહાયજ્ઞોની ક્રિયાઓના અનુષ્ઠાન અર્થે અપાતું. દેવાલયને અર્પણ કરાતા દાનનું પ્રયોજન દેવની સકલ પૂજા ચાલુ રાખવાનું, વાઘ ગીત નૃત્યાદિ માટેના ઉપયોગનું, સેવકના ભરણપોષણનું ને દેવાલયનું ભાગ્યેતૂટયું સમરાવવાનું ગણવામાં આવતું, જ્યારે બૌદ્ધ વિહારની બાબતમાં એ ઉપરાંત એ વિહારમાં વસતા કે ચારે બાજુથી ત્યાં આવતા ભિક્ષુઓનાં ચીવર, શિક્ષા, શયન, આસન ને રેગનિવારણના ભૈષજ્યની જોગવાઈ કરવાનું જણાવવામાં આવતું. મૈત્રકકાલનાં ઘણું દાન પાટનગરમાંથી ને કેટલાંક દાન જુદા જુદા મુકામે રાખેલી વિજય છાવણીમાંથી આપેલાં છે. શાંતિના સમયમાં રાજા પાટનગરમાંથી દાન દે ને દંડયાત્રા દરમ્યાન લશ્કરી છાવણીમાંથી દાન
૨૫૪
