________________
૩૪૨]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ _. નપુંસક (ફસાકાર) મળી ચૌદ પ્રકાર (જાતિ)ના પ્રાસાદોનાં વર્ણન નિરૂપાયાં છે તે પણ આ જ પરિપાટી અનુસાર તલઈદના આધારે પ્રજાયેલાં છે (સૂ. ૧૦૫).
૯૬. સમ., સૂ, ૫. ૪૬ ૯૭. ઉના, ૫. ૫૫–૫૭, ૫૧, ૬૦, ૬૨ . ૯૮, પગન, . ૬૨
૯૯, અપરાજિતપૃચ્છાકારે શિખરની રેખાના નિર્ણય અંગે ઘણા અધ્યાય (સૂત્રો) આપ્યા છે; દા. ત. અ. ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૩૮-૧૪૩. છાઘ શિખર-શૈલીને સ્થાને રેખાન્વિત શિખરશૈલીને વિકાસ થયાનું આ અધ્યાય પરથી માલુમ પડે છે.
૧૦૦. નાણાવટી તથા ઢાંકીએ આ વર્ગીકરણ માટે ચાર ભેદ સૂચવ્યા છે: (૧) ફાસકાર, (૨) વિમાનાકાર, (૩) શિખરાન્વિત, (૪) વલભદજ (MSTG, Ch. V & VI, pp. 27 ff.). આમાંના પ્રથમ બે ભેદ સ્પષ્ટતઃ છાયશિખરરૌલીનાં બે જુદાં જુદાં સ્વરૂપ હોય એમ પ્રાપ્ત નમૂનાઓ પરથી નિશ્ચિત થાય છે, છતાં રચનાશૈલીની દષ્ટિએ આ વગીકરણ નિર્વાહ્ય બની શકે એમ છે.
૧૦૧ સમ. સૂ, ૪. ૪૧; STG, p. 40]; સોમપુરા, “ભારતીય સ્થાપત્ય અને શિલ્પી” પૃ. ૧૧૦
૧૦૨. નાણાવટી તથા ઢાંકીએ આ ત્રણ ઘાને અનુક્રમે શ્રેણી, કપત અને કતિપાલિકા તરીકે ઓળખાવ્યા છે (MSTG, Fig. 9a, b, c).
અપરાજિતપ્રાકારે ચૌદ જાતિ(પ્રકાર)ના પ્રાસાદ વર્ણવ્યા છે તેઓમાંના અંતિમ પ્રકારમાં નપુંસક પ્રાસાદની ઉપરફાંસનાની રચના કરવાનું કહ્યું છે: (સ. ૫. ૧૬, સ્ટે. ૨૮ તથા ૬. ૧૦૮). આ અગાઉ સુત્રધાર મલ્લકૃત પ્રમાણમંત્તરી (૧૧મી સદી)માં ઢાળવાળા છાઘને ફાંસાકાર તરીકે ઓળખાવેલ છે (છાયક્ષ, . ૧૧૬-૧૨૫).
કપોત માટે ગળે' અને પોતપાલિકા માટે શાળા-ગલ' શબ્દપ્રયોગ ગુજરાતના શિલ્પીઓમાં ઘણું જાણીતું છે.
૧૦૩. MSTG, pls. 7, 8 ૧૦૪. Ibid, pp. 28, 43, pl. 52
૧૦૫. નાણાવટી અને ઢાંકીએ આ ઉપપ્રકારને Pseudo-Dravidian તરીકે ઓળખાવેલ છે, જ્યારે પ્રથમના ઉપપ્રકારને તેઓએ Gandharic તરીકે ઓળખાવ્યું છે. (Ibid, pp. 27-29 તથા 33–48).
૧૦૬. fbid., pp. 29, 44, pp. 9. ૧૦૭ fbid., pp. 29, 44–45, pls. 10, 11
૧૦૮, નાણાવટી તથા ઢાંકીએ આ ઉપપ્રકાર માટે સૂર્યોદ્દભવ' શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે (bid., pp. 27, 29, 46-51).
૧૯. Ibid, pp. 29, 46-50, ple. 1419 ૧૧૦. Ibid., pp. 29, 50-51, pls. 20-24
૧૧૧. Ibid, p. 29; દક્ષિણનાં ચાલુકથ અને પલ્લવ મંદિરમાં શિખરની રચના સાથે આ વિમાનનાકાર રચના સામ્ય ધરાવતી હોવાનું નાણાવટી તથા ઢાંકીએ પ્રતિપાદિત
