________________
૪૦૪] ૌત્રક કાલ અને અનુ-ગૌત્રક કાલ
[પરિ. લલાર, મહતરિયા, મૂંડિયારા, સપરવાલા અને શાંડ. આ મગને શક પ્રદેશમાંથી ગરુડે કેવી રીતે આણેલા એમાં અને તેઓ અગ્નિ અને સૂર્યના પૂજક હતા એવી સૂર્યપુરાણ અને ભવિષ્યપુરાણની કથામાં આ સેવકોને ખાસ રસ રહેલ છે. દેવલા પરિહાર રાજપૂતાના રાક્ષસ વિભાગનો યક્ષ હોવાનું મનાતા જગસ્વામી સાથે કાશ્મીરથી આવ્યા હોવાનું મનાય છે. પરિહારોને બીજો વિભાગ આબુના ગરાસિયા છે, જે અગ્નિકુંડના અગ્નિસંસ્કારને પ્રતાપે ક્ષત્રિય બન્યા. દેવતાઓનું નામ એમણે ભીનમાલમાં જગસેમનું મંદિર બાંધવાને લીધે પડયું હોવાનું ધારવામાં આવે છે. દેવરા રાજપૂતે, જેમને મોવડી શિરોહીને સરદાર છે અને જે ભાટોના કહેવા પ્રમાણે ચૌહાણોમાંથી ઊતરી આવેલા છે તે, એ જ વખતે આવ્યા અને દેવલાઓ સાથે પરણ્યા. કનકસેનમાંથી થયેલી ઉત્પત્તિની સાથે, દેવરા અને દેવતાઓને સમુદ્રગુપ્ત(ઈ. સ. ૩૭૦૩૫)ના અભિલેખના દેવપુત્રો સાથે સાંકળવા સ્વાભાવિક છે. મહાન દૂણ વિજેતાઓ તરમાણ અને મિહિરકુલ(ઈ. સ. ૪૦-૫૩૦)ના જાતિ-નામ દૂણ કે જાવલાની નિશાનીઓ ભાગ્યેજ મળે છે. દેવલાને જાગીરદાર ‘દૂણ નામને જાણે છે. એ કહે છે કે તેઓ રાક્ષસ પ્રજા છે. દૂણેની નિશાનીરૂપ “હાનો' કે “સેનતે'ને, કાઠિયાવાડના હૃણાલને અને મારવાડના કણબીઓમાંના ‘દૂણિ” પેટાવિભાગને, એ નિર્દેશ કરે છે. જાવલાને એ જ્ઞાતિના નામ તરીકે જાણતો નથી. ઈતિહાસ
શ્રીમાલને અતિહાસિક રસ એ હકીકતમાં કેન્દ્રિત થાય છે કે એ લાખ સમય ઉત્તરની મહાન ગુર્જર પ્રજાની મુખ્ય શાખાની રાજધાની હતું. અભિલેખો અને અતિહાસિક કૃતિઓમાં આવતા ગુર્જરીના અને એમના પ્રદેશના અનેક ઉલ્લેખ અણહિલવાડના ચૌલુક્ય કે સોલંકી રાજ્ય(ઈ. સ. ૯૬૧-૧૨૪૨)ને અથવા તે એના અનુયાયી વાઘેલા રાજ્ય(ઈ. સ. ૧૨૧૯-૧૩૦૪)ને લાગુ પડે છે. પણ દસમી સદી કરતાં વધારે પ્રાચીન એવાં અનેક લખાણોમાં પણ ગુજર' નામ મળે છે અને એને ખૂબ જુદી જુદી રીતે અને અસંગત રીતે સમજાવવામાં આવ્યું છે. કેટલાક આ નામ અણહિલવાડના ચાવડાઓ(ઈ. સ. ૭૪૬–૯૪૨) ને, કેટલાક ભરૂચના ગુજર(ઈ. સ. ૫૮૦-૮૧૮)ને, અને બીજા કેટલાક, જેમાંના એક ડો. ભગવાનલાલ ઈદ્રજી છે તેઓ, વલભીઓ(ઈ.સ. ૧૦૯-૭૦૬)ને પણ લાગુ પડતું માને છે, પરંતુ આમાંનું એક પણ અભિજ્ઞાન બધા કિસ્સાઓને લાગુ પાડી શકાય એમ નથી. વલભીઓ ગુર્જર મૂળના હોય તો પણ એમણે કદી પિતાને ગુર્જર કહેવડાવ્યા હેવાનું કે એમના પડોશીઓને તેઓ એ નામે
