________________
૩૮] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[>, દંઠ ભારે કદને હોય છે. શિરાવટીઓમાં કુંડલિત કાનસના થરમાં ચડતા ઊતરતા ક્રમના ઘાટ હોય છે. કેટલાક સ્તંભ નીચે સાદી કુંભીઓ જોવામાં આવે છે. મંડપ અને શૃંગારચોકીઓની વામન કદની વંડી જેવી દીવાલમાં ઘણું વાર કક્ષાસન કાઢેલાં હોય છે. ગર્ભગૃહની ચોતરફનો પ્રદક્ષિણાપથ અંદર તેમજ બહારની બાજુએ સાદ હોય છે. મંદિરનો પીઠ–ભાગ આછા થરોથી ક્યારેક અલંકૃત હોય છે. બહુધા એ સાદે હોય છે. મંડેવરની જંધામાં ગવાક્ષેની રચના અને મથાળે ભારે કદના વલભી કે કપોતના થર સિવાય મંડોવરની માંડણી સાદી હોય છે. મંદિરનાં શિખરોના મથાળે આમલક-કલશની રચના જોવામાં આવે છે.
સૂર્પકાર છાઘ થરથી વિભૂષિત શિખરની રચના ધરાવતાં આ તમામ મંદિર સ્થાપત્યકીય સ્વરૂપ પર ક્રમિક વિકાસ દર્શાવે છે. શિખર-રચનાની વિવિધ અવસ્થાઓ, દરેક અવસ્થામાં પ્રતિબિંબિત થતા થરેની સંખ્યા અને ઊંચાઈને પારસ્પરિક સંબંધ, મંદિરનાં પીઠ, મંડેવર અને શિખર વચ્ચેની સંતુલિત સપ્રમાણતા અને દેખાવનું રુચિપૂર્ણ આયેાજન વગેરે આ મંદિરોનાં તત્ત્વ મંદિર સ્થાપત્યના વિકાસનાં સૂચક ચિહ્ન બની રહે છે. છાઘ શિખરશૈલી ક્રમશઃ રેખાન્વિત શિખરશૈલીમાં સંક્રમણ પામી એના તમામ વચગાળાનાં લક્ષણ ઘણું કરીને આ કાલના ઉત્તર ભાગમાં એટલે કે અનુ-મૈત્રક કાલનાં મંદિરમાં નિહિત રહેલાં જણાય છે.૨૬૧
આ કાલનાં સ્થાપત્યકીય સ્મારકોમાં મંદિરે વગેરે ધાર્મિક સ્મારકો સિવાય અન્ય પ્રકારનાં સ્મારકના અવશેષ ગુજરાતમાં જોવામાં આવ્યા નથી.
પાદટીપો
૧. વિગત માટે જુઓ મે.ગુ, ભા. ૧, પરિશિષ્ટ ૮. ૨. એજન, પૃ. ૬૩૨
3. Beal, Buddhist Records of the Western World, pp. 257-70; T. Watters, On Taan Choang's Travels in India, Vol. I, pp. 339–250; સૈ.ગુ, ભા. ૧, પૃ. ૩૯૫
૪. Beal, Ibid, p. 261
૫. Beal, Ibid., p. 268; આ વિહાર તળાજાના ડુંગર પર આવેલા વિહારની અંદર હોવાનું અનુમાન છે (પુરાતત્ત્વ, પુ. ૧, પૃ. ૯૯ થી).
૬. Beal, Ibid., p. 26l; સૈ.ગુ., ભા. ૨, પૃ. ૩૯૬
