________________
૧૫મું] સ્થાપત્યકીય સ્મારક
[૩૩૭ આ કાલનાં મંદિરની આગળ કીર્તિતોરણ ૫૮ અને ચોતરફ પ્રાકાર(કેટ)ની રચના જોવામાં આવતી નથી, પરંતુ કેટલાંક મંદિરો સાથે જલાશય(કંડ વગેરે)ની યોજના જોવામાં આવે છે. કદવાર, ભાણસરા, પાતા, દેદાદરા વગેરે સ્થળોએ આવા કુંડ છે.
શિલ્પગ્રંથોમાં જણાવ્યા અનુસાર આ કાલનાં કેટલાંક મંદિર કુદરતના સાંનિધ્યમાં દરિયાકાંઠે, નદીઓનાં સંગમસ્થાનમાં, ડુંગરોની કરાઠમાં અથવા નગરો અને ગ્રામોમાં કે કુંડ અને સરોવર પર આવેલાં છે. ૫સનાવડા, સુત્રાપાડા, કદવાર, પ્રભાસ, પાતા, બળેજ, રાતિયા, ગોસા, ઓડદર, છાયા, પોરબંદર, બોખીરા, કુછડી, શ્રીનગર, વિસાવાડા, મિયાણી, પ્રવેઠ વગેરે સ્થળોએ આવેલાં મંદિર દરિયાકાંઠે છે. પ્રભાસ અને મિયાણીનાં કેટલાંક મંદિર નદી અને સાગરસંગમના સ્થાન પર આવેલાં છે. કોયલા ડુંગરની ધાર પર અને બરડા ડુંગરની કરાઠમાં પણ કેટલાંક મંદિર આવેલાં છે.
આ કાલનાં ઘણાંખરાં મંદિર પૂર્વાભિમુખ અને કેટલાંક પશ્ચિમાભિમુખ છે. મંદિરની દીવાલે અંદરથી સાદી અને બહારની બાજુએ ક્યારેક મથાળે એકાદ બે ભારે કદની સુશોભન પદિકાઓથી વિભૂષિત હોય છે. કેટલાક દાખલાઓમાં દીવાલની બહારની બાજુએ ભીંતાતંભની રચના કરી વિશિષ્ટ ઘાટ નિપજાવવામાં આવ્યો છે.
મંદિરના ગર્ભદ્વારની શાખાઓ મોટે ભાગે સાદી છે, પરંતુ ઉપરની શાખાના મધ્યના લલાટબિંબમાં કોઈક દેવતાનું શિલ્પ કરેલું હોય છે. કેટલીક વાર ઉત્તરાંગ પરનો આખોય પટ્ટ શિપોથી વિભૂષિત હોય છે. કેટલાંક મંદિરની દ્વારશાખામાં શિલ્પ તથા ઉદ્બરમાં અર્ધવૃત્તાકાર મંદાકિની રચના જોવામાં આવે છે.
મંદિરના ગર્ભગૃહની માફક મંડ૫ ચોરસ કે લંબચોરસ ઘાટને હોય છે, પણ એમાં ભદ્રાદિ નિર્ગમ હોતા નથી. એમાં મોટે ભાગે મધ્યમાં ચાર સ્તંભોની અને બાર ભીંતાતંભોની રચના હેય છે. કવચિત શૃંગારકી ઘાટમાં લંબચોરસ પણ હેય છે. આવા સંજોગોમાં એને ત્રણ વિભાગ-ત્રિચકીમાં વહેંચી નાખતા. એમાં ઘણી વાર મધ્યને વિભાગ બંને બાજુના વિભાગ કરતાં કદમાં મેટ રાખવામાં આવતો. ત્રિ-ચોકીના આ વિભાગમાં ચાર કે છ છૂટા સ્તંભે અને ચાર કે છ ભીંતા-સ્તંભની રચના હોય છે. મંડપ અને શૃંગારકીના સ્તંભ બ્રહસંહિતામાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે સુચક (રસ) ઘાટના હોય છે. તેઓને સ્તંભ–૩–૨૨
