________________
'
૩૩૬]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ચૈત્રક કાલ
[..
નિગમથી વિભૂષિત કરેલી છે. વેદીમધમાં રત્નપટ્ટ અને મંડાવરની દીવાલામાં સલિલાંતર(વારિમા`)ની રચના સમગ્ર તલમાનને વિશિષ્ટ ઘાટ બક્ષે છે. ભદ્ર— ગવાક્ષના મથાળે સૂર્પાચ્છાદિત મત્તવારણુ કે મત્તાલિબની રચના છે. સૂપ` ઉપર નાગદંતની ટ્ટિકા તથા ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણાવાળી સેનકની અભિનવ રચના નોંધપાત્ર છે. શૂરસેનકની પાછળ વલભીનેા થર છે. એના પરની રથિકા સાદી છે. દરેક કહ્યું` (કાણુ) પર એક એક શ્ગિકા છે. મધ્ય શિખર તથા શૃંગિકાઓ આમલકથી વિભૂષિત છે.૨૫૫
આ કાલનાં ધણાં લંબચેારસ ગર્ભગૃહવાળાં મદિરાનાં શિખરેાની રચના જુદા જ પ્રકારની છે. કદવારના વરાહમંદિર પરનું શિખર તા નાશ પામ્યું છે, પરંતુ ખીમેશ્વર મંદિરસમૂહમાં એક લંબચેારસ ઘાટના ગર્ભગૃહવાળા મંદિર નં. ૬ (પટ્ટ ૨૬, આ-૮૮) પરનું શિખર જળવાઈ રહ્યું છે. એને સમગ્ર ઘાટ અર્ધ-નલાકાર ઘાટના છે, એને ‘વલભી' કહે છે. મંદિર પૂર્વાભિમુખ છે. એને મંડપ ચારસ છે અને એમાં ચાર ચેારસ સ્ત ંભ છે. એનું છાવણુ તદ્દન સપાટ છે. ગર્ભગૃહની દીવાલેાના મથાળે વલભી અને કપાતના થર છે. એમાં પાછલી બાજુએ ભારે કદના શૂરસેનકની રચના છે. દીવાલના મથાળે કપાત પર ક' અને સૂર્પાકાર કધવેદી અને વલભી પ્રકારનું છાવણ છે. એના બંને છેડે મેટા કદની ચંદ્રશાલાની રચના છે. ગર્ભગૃહનું દ્વાર સાદું છે, પરંતુ એની બંને બાજુની દીવાલમાં નિમિત શૂરસેનકની રચના છે. મંદિરની મૂળ સપ્તમાતૃકાઓની મૂર્તિ હાલ અવશેષરૂપે મ ંદિર બહાર પડેલી છે. ગુજરાત ભરમાં આ ઘાટનું આ એક જ મદિર ઉપલબ્ધ બન્યું છે, ૫૬
સૌરાષ્ટ્રમાં આ સિવાય ખીજા ધણાં જૂનાં મ ંદિર આવેલાં છે, પરંતુ તેઓનાં શિખર નાશ પામ્યાં હોવાથી એ બધાં મૈત્રકકાલની છાદ્ય શિખર શૈલીનાં હતાં કે અનુમૈત્રકકાલીન અવાંતર પ્રાવસ્થાની રેખાન્વિત શિખરશૈલીનાં એ નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે. આવાં મંદિર તે સૂત્રાપાડાનું નાગમદિર, પ્રભાસનું સિદ્ધેશ્વર (કે સિદ્ધનાથ), નાવદ્રા(તા. કલ્યાણુપુર, જિ. જામનગર)નું કાલિકામંદિર, સવની (તા. પારબંદર, જિ. જૂનાગઢ)નું પ્રાચીન મ ંદિર, જૂનાગઢનું ભવનાથ, પાતાનુ સપ્તમાતૃકા મંદિર, પારદરનુ સપ્તમાતૃકા મંદિર, રાણાવાવનું રાયણેશ્વર મંદિર, કૂંડી(તા. પેારબંદર, જિ. જૂનાગઢ)નું મહિષાસુરમર્દિની મદિર, ખેરીચાનું સૂર્યંદિર, મિયાણીનું હરસિદ્ધ મંદિર, દ્વારકા પાસેનું વારાહી મદિર૨૫, થાનનુ પ્રાચીન સૂર્ય મંદિર ૫૮ વગેરે છે.
