________________
૧૫ મું ]
સ્થાપત્યકીય સ્મારકે
[૩૩૫
દેદાદરા (તા. વઢવાણ, જિ. સુરેંદ્રનગર) ગામની દક્ષિણે ગંગવા કુંડના અંતરંગમાં આવેલું દેવાલય-ઝુમખું પણ આ જ પરિપાટીનું છે.૨૫૦ કુંડના ચાર ખૂણે ચાર મંદિર–એકાંડક તેમજ પંચાંડક પ્રકારનાં છે. અંબિકા તથા વિનાયકનાં એકાંડક પ્રકારનાં અને સૂર્ય તથા શિવનાં પંચાંડક પ્રકારનાં છે. આ બધાં મંદિરની આગળ મુખમંડપની રચના છે. આ મંદિરે રોડાનાં મંદિરો કરતાં લગભગ એકાદ શતાબ્દી ઉત્તરકાલીન હોઈને એની કારીગરીમાં ઊણપ વરતાય છે. ૨૫૧ આ મંદિરથી થોડે દૂર આવેલું મણિયારા મહાદેવનું મંદિર કદમાં મેટું છે, પણ એ આ જ શૈલીનું છે. ઉપર
આ કાલનાં કેટલાંક મંદિર પંચાંડી પ્રકારનાં હોય છે. આમાં મધ્ય શિખરના ચાર ખૂણે (કર્ણ કે કોણ ભાગે) એક એક ઈંગ કે ઇંગિકાની રચના જોવામાં આવે છે પ૩ આથી આ મંદિરે અગાઉ વર્ણવેલ એકાંડી મંદિર કરતાં જુદાં પડે છે.
આ પંચાંડી પ્રકારનાં શિખરોમાં પણ બે ભેદ જોવામાં આવે છે: (૧) સમગ્ર શિખર પર કોતરેલી પાલક-ભાતવાળાં શિખર; દા. ત. ખિમરાણ(તા. ઓખામંડળ, જિ. જામનગર )ના પ્રાચીન મંદિરનું શિખર આ પ્રકારનું છે. આ મંદિરની જૂની શૃંગારકી નાશ પામી છે. પાછલા સમયના જીર્ણોદ્ધારમાં એમાં ઘણું ફેરફાર થયા છે. શિખર પરના જાલક-ભાતની રચના મગદેરાના શિખર પરની ભાત કરતાં વિકસિત સ્વરૂપની છે. ઉત્તર ગુજરાતના રોડાના મંદિરસમૂહનાં મંદિરે સાથે આ મંદિર રચના પરત્વે સામ્ય ધરાવે છે. ગર્ભગૃહનું દ્વાર ત્રિશાખ–પત્રશાખા, રૂપસ્તંભ અને ખQશાખાનું બનેલું છે. રૂપસ્તંભમાં અનુક્રમે નૃત્યરત યુગલે, ઘટપલવાકૃતિઓ, પદ્મ વગેરેનાં સુશોભન છે. વિશેષમાં રૂપસ્તંભમાંની શિરાવટીમાં એક બાજુએ સૂર્ય અને બીજી બાજુએ ચંદ્રનાં શિ૯૫ છે. ગંગા અને યમુનાનાં શિલ્પ ધારપાલિકા તરીકે અંકિત થયેલાં છે. તેની બાજુ પર નૃત્ય કરતા શિવનાં આલેખન છે. દ્વારશાખાના ઉત્તરાંગમાં સાત મૂર્તિઓ કોતરેલી છે, તેઓમાં મધ્યમાં શિવ અને બંને છેડે વિષ્ણુ અને બ્રહ્માનાં શિલ્પ છે. અન્ય શિપ ઘસાઈ ગયેલાં હોવાથી ઓળખી શકાતા નથી. હારશાખાના લલાટબિંબમાં ગણેશનું શિ૯૫ છે. આ મંદિર નવમી સદીના પૂર્વાર્ધનું જણાય છે. ૫૪
(૨) જાલક-ભાત વિનાનાં શિખર; દા. ત., સોનકંસારી મંદિર નં. ૩ (૫ટ્ટ ૨૫, આ. ૨૬) આ પ્રકારનું છે. મંદિરનો મંડપ નાશ પામ્યો છે. ગર્ભગૃહ તલમાનની દૃષ્ટિએ ત્રિરથ એટલે કે ભદ્ર-નિગમવાળું છે. ભદ્રની દીવાલની મધ્યમાં દરેક બાજુએ એક એક ગવાક્ષની રચના છે. ભદ્રની બંને બાજુની કર્ણરેખા પણ
