________________
૧૦ મું]
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
[૧૯
અનુ-મૈત્રક કાલમાં ગુજરાતમાં જે સિક્કા મુખ્યત્વે ચાલતા તેને અભ્યાસીઓ ભારતીય–સાસાની' (ડે-સાસાનિયન) તથા “ગયા” સિક્કા તરીકે ઓળખે છે. પ્રાચીન ઈરાનના સિક્કા સાધારણ રીતે ત્યાંના સાસાની વંશના સિક્કાને મળતા હેવાથી “સાસાની' કહેવાય છે. એના નમૂના પરથી કંઈક વિકૃત સ્વરૂપના જે સિક્કા ભારતમાં–ખાસ કરીને રાજસ્થાન, માળવા અને ગુજરાતમાં પ્રચલિત થયા તે ભારતીય-સાસાની' કહેવાય. “ગધેયા” તરીકે ઓળખાતા સિકકાનો સમાવેશ પણ આ વર્ગમાં થઈ શકે.
ઈસવી સનની પાંચમી સદીમાં દ્રણ લોકોનાં ટોળાં મધ્ય એશિયામાંથી ઈરાનમાં આવ્યાં હતાં. ત્યાંના રાજા ફીરોઝને પરાજિત કરી દૂણ સરદાર તોરમાણે પિતાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. દૂણ લેકો શરીરબળ અને લડાયકપણુમાં શ્રેષ્ઠ હોવા છતાં સંસ્કારિતા અને કલાકારીગરીની બાબતમાં લગભગ આદિમ દશામાં હતા. એમણે ફીરોઝના સમયમાં પ્રચલિત સિક્કાને મળતા પિતાના સિક્કા બનાવ્યા હતા અને તોરમાણના પુત્ર મિહિરકુલે પણ એનું અનુકરણ કર્યું હતું. ભારતમાં મિહિરકુલનું રાજય થયું ત્યારે એણે ઈરાનમાં ચાલતા હતા તેવા સિકકા અહીં પ્રચલિત કર્યા હતા, પણ તેનું સ્વરૂપ એટલું બદલાઈ ગયું કે ભારતીય-સાસાની અને ગયા સિક્કા જેવાથી એમના મૂળ ઈરાની સ્વરૂપની કલ્પના ભાગ્યેજ આવે. સાસાની સિકકાના અગ્રભાગ ઉપર રાજાની મુખાકૃતિ તથા પહેલવી લિપિમાં રાજાનાં નામ, વર્ષ અને ટંકશાળના સ્થળનો ઉલ્લેખ હોય છે. પૃષ્ઠભાગ ઉપર જરથોસ્તી ધર્મના પવિત્ર આતશના પ્રતીકરૂપ અગ્નિકુંડ હોય છે, અને એમાંથી જવાળાઓ નીકળતી હોય છે. અગ્નિકુંડની બંને બાજુએ સેવકો હાથ જોડીને ઊભેલા હોય છે. આ પ્રકાર હૂણોએ અપનાવ્ય, પણ એ ઉપરનાં પ્રતીકે એમને માટે સદંતર આગંતુક હાઈ એમાં એમણે મનફાવતા અણઘડ ફેરફારો કર્યા અને સિક્કાઓની કારીગરી ઊતરતી ગઈ. પહેલાં તો, ઈરાની સિક્કાઓની જેમ, થોડાં વર્ષ પહેલાં આપણા દેશમાં પ્રચલિત હતા તેવા રૂપિયાના સિક્કા જેવા મોટા આકારના, પણ તદન પાતળા પતરાના, ચાંદી અને ત્રાંબાના સિક્કા એમણે કાઢ્યા હતા, પણ પાછળથી એને આકાર નાનો બનતો ગયો હતો અને જાડાઈ વધતી ગઈ હતી, અને આકૃતિઓ વિકૃત થવા માંડી હતી. પાંચમી સદીના સિક્કાઓનું સાસાની મૂળ સમજાય એવું હોય છે માત્ર મુખાકૃતિનું નાક વધારે લાંબું થયેલું છે અને પહેલવી લિપિના અજ્ઞાનને કારણે રાજાનાં નામ, વર્ષ અને ટંકશાળના ઉલેખના અક્ષરોનું સ્થાન કેવળ આડી અવળી લીટી જ લે છે ! આ પછીના સમયમાં મુખાકૃતિ આંખ, નાક વગેરેના સ્પષ્ટ અણુસાર વિનાની ઢીમચા જેવી બની ગઈ અને
