________________
tw.
૨૦૦]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ અક્ષરના માત્ર લીટા રહ્યા. પૃષ્ઠભાગ ઉપર અગ્નિકુંડ અને એની જવાળાઓને બલે આડી લીટીઓ ઉપર ટપકાં આવ્યાં, અને મૂળમાં બંને બાજુએ ઊભેલા સેવકોના આકાર કેવળ ઊભા લીટા જેવા બની ગયા ! આમ થતાં થતાં છેવટે ગપૈયામાં કેવળ ટપકાં અને અવ્યવસ્થિત લીટીઓ જ રહી ગઈ! અગ્રભાગ ઉપરની આકૃતિ ઘાટઘૂટ વિનાની ગદા જેવી બની ગઈ. એ ગદાનો ઉપલે ભાગ એ લાંબો, જાડ અને વાંકો બન્યો કે એ જોતાં ગધેડાની મુખાકૃતિન ભાસ થાય. એથી આ પ્રકારના સિક્કાને લેકસમાજે “ગયા' નામ આપ્યું હોય એ સંભવિત છે.૫૧
વિવિધ પ્રકાર અને કદના આ સિક્કાઓ ઈસવી સનના આઠમા સૈકાથી માંડી તેરમા સૈકા સુધી અર્થાત મુસ્લિમ રાજ્યઅમલની સ્થાપના થઈ ત્યાં સુધી પ્રચલિત હતા. અનુ-મૈત્રક કાલ પછી સોલંકી અને વાઘેલાના રાજ્યકાલમાં પણ એ ચાલુ હતા. ભાંડારકર માને છે કે ગુર્જરોએ સાસાની સિક્કાઓનું ઠીક અનુસરણ
ર્યું હતું; આથી એમના દ્રશ્ન'નું વજન ૬૫ ગ્રેઈન છે, જે ૬૬ ગ્રેઈનના ગ્રીક દ્રશ્ન(drachma)ને બિલકુલ મળતું છે.પર સંસ્કૃત દ્રમ્મ” શબ્દ ઉપર્યુક્ત ગ્રીક શબ્દમાંથી ઈરાની “દિરહમ' દ્વારા આવ્યો છે, અને ગુજરાતી તથા અન્ય ભારતીય ભાષાઓના “દામ' “દમડી’ વગેરે એમાંથી વ્યુત્પન્ન થયેલા છે. પ૩ અનુ-મૈત્રક કાલના જુદા જુદા રાજાઓ અને રાજવંશોએ પિતાના દ્રશ્ન” કાઢેલા છે. ગુર્જર પ્રતિહાર રાજ્યમાં મિહિરભોજ(આદિવરાહ)ના આદિવરાહ દ્રગ્સ' અને મેવાડમાં વપરાજ(બાપા રાવળ)ના સિકકા સુપ્રચલિત હતા.૪
ગુજરાતમાં પ્રચલિત કિંવદંતી ગયા સિકકાને ઈ. સ. પૂર્વે પહેલી સદીમાં થઈ ગયેલા ઉજજયિનીના રાજા ગર્દભિલ સાથે સાંકળે છે. જૈન આચાર્ય કાલકાચાર્યની બહેન સાધ્વી સરસ્વતીનું ગર્દભિલ્લે હરણ કર્યું હતું, તેથી કાલકાચા શકને બોલાવી ગર્દભિલના વંશને ઉચ્છેદ કર્યો, એ પ્રકારનું જૈન કથાનક સુપ્રસિદ્ધ છે અને એ વર્ણવતી અનેક સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને જૂની ગુજરાતી કૃતિઓ ઉપલબ્ધ છે, પણ ઉપર જે અતિહાસિક વિગતે રજૂ કરવામાં આવી છે તે જોતાં ગવૈયા સિક્કાને એટલા પ્રાચીન કાલ સુધી લઈ જઈ શકાય નહિ એ સ્પષ્ટ છે. કેટલાક વિદ્વાનોના મત મુજબ “ગદંભી' એક સાસાની રાજવંશનું નામ છે; વરહરન ગુર (ઈ. સ. ૪૨ ) એ વંશને હતો. જંગલી ગધેડાના શિકારનો એને શોખ હતો, તેથી દૂણોએ એના સિક્કાને તિરસ્કારમાં ગર્દભ-સિક્કા એવા અર્થનું કેઈ નામ આપ્યું હશે, જેનું ભારતમાં મીચા ટાઢીયા >વૈયા એવું સંસ્કૃતીકરણ થયું હેય.
