________________
૧૦ સુ‘]
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
| ૨૦૧
મૈત્રક કાલ અને મુસ્લિમ રાજ્યઅમલની સ્થાપના વચ્ચે ગુજરાતમાં રાજાએ કે રાજવંશેાએ નિશ્ચિત રીતે પાડેલા નામાંકિત સિક્કાઓની દૃષ્ટિએ શૂન્યાવકાશ જેવું લાગે છે, તેથી ગધૈયાના પ્રચલનની પૂર્વાંમર્યાદા અને ઉત્તરમર્યાદા ડૉ. ભગવાનલાલે નિશ્ચિત કરી હતી અને એમાં ફેરફાર કરવાનાં કાઈ સબળ પ્રમાણ હજી મળ્યાં નથી. આમ છતાં ગધૈયા ઉપરના કેાઈ પણ લખાણના અભાવે એ સિક્કાઓને અભ્યાસ, ખીજી રીતે જોઈ એ તેા, કેાયડારૂપ રહ્યો છે; જો કે એની કારીગરીમાં ઉત્તરાત્તર જણાતી વિકૃતિ અને એનું પ્રચારક્ષેત્ર કાલાનુક્રમ તેમજ વ્યાપની દષ્ટિએ એને અભ્યાસ કરવામાં ઠીક સહાયભૂત થાય છે. દસમી સદીના અરબ મુસાફરાની તૈાંધાને આધારે નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે ગધૈયા એ સમયે પશ્ચિમ ભારતમાં ચાલતા હતા.૧૫
આપણા અભ્યાસપાત્ર કાલખંડમાં પ્રચલિત સિક્કાએ વિશે તત્કાલીન સાહિત્યમાંથી કેટલીક પ્રકીર્ણ પણ રસપ્રદ માહિતી મળે છે તે હવે જોઇ એ. જૈન ‘નિશીથસૂત્ર’ ઉપરની ચૂર્ણિમાં તથા એના ઉપરના પ્રાચીનતમ ભાષ્યમાં આપેલા એક નાનકડા કાષ્ઠક અનુસાર,પ૬ સૌરાષ્ટ્રની દક્ષિણે આવેલા દીવ ખેટમાં ચાલતા મુખ્ય સિક્કો ‘સાભરક' કે ‘સાહરક' કહેવાતા, એને ‘રૂપક' કહ્યો છે, એટલે એ ચાંદીને હવા જોઈ એ. એ સાભરક બરાબર ઉત્તરાપથને એક રૂપક અને ઉત્તરાપથના બે રૂપક બરાબર પાટિલપુત્રને એક રૂપક થતા. વળી એ જ કા′ક બીજી રીતે આપેલુ છે કે દક્ષિણાપથના એ રૂપક બરાબર દ્રાવિડ પ્રદેશમાં આવેલ કાંચીપુરને ‘તેલક’ નામના એક રૂપક અને બે નેલક બરાબર પાટલિપુત્રના એક રૂપક થાય છે.૫૭ દીવ એક ‘જલપત્તન’–જળમાર્ગે વેપારનું માટું મથક હતું અને ત્યાંના વ્યવહારને લક્ષ્યમાં રાખીને નાણાંનું આ કાષ્ઠક અપાયું છે એ બતાવે છે કે મેટાં વેપારી કેંદ્રામાં અનેક પ્રકારનાં નાણાંનું એકસામટુ ચલણ હતું અને તેથી શરાફી અને નાણાવટ સારા પ્રમાણમાં વિકસ્યાં હશે.
,
‘બૃહત્કલ્પસૂત્ર' ઉપરની ક્ષેમીતિની ટીકા (ઈ. સ. ૧૨૭૬ ) અનુસાર, શ્રીમાલ કે ભિલ્લમાલમાં દ્રમ્ભ નામનું રૂપાનાણું ચાલતું હતુ. ૫૮ વળી ‘નિશીથચૂર્ણિ'' અનુસાર ભિન્નમાલનુ રૂપ્યમય નાણું ‘ જન્મજાત ' (= સં.૨ર્મજાત ) કહેવાતું. સિક્કાનું આ નામ જરા વિલક્ષણ લાગે છે. હસ્તપ્રતેાના લહિયાઓએ અક્ષરાના રૂપસામ્યને કારણે વનેા ચકરી નાખ્યા હૈાય એ અસંભવિત નથી. આ રીતે જન્મજાતને સ્થાને વમ્મત ( = સં. વર્માત ) વાંચવામાં આવે તે એ નામનું શ્રીમાલના ઇતિહાસ સાથે અનુસંધાન થઈ શકે છે. શ્રીમાલના રાજા વલાતને ઉલ્લેખ પ્રભાચંદ્રસૂરિના પ્રભાવકચરિત'માં છે. પ્રાચીન ગુર્
