________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[ મ.
લગભગ ત્રણ સદી જેટલા લાંબા સમય સુધી પશ્ચિમ ભારતના એક વિસ્તૃત પ્રદેશ ઉપર મૈત્રક વંશનું શાસન રહ્યું હોવા છતાં મૈત્રક વંશના એકેય રાજાના નામના કાઈ સિક્કો મળ્યા નથી, પણ મૈત્રક રાજ્યના પ્રદેશમાંથી અમુક પ્રકારના સંખ્યાબંધ સિક્કા મળે છે, જેને સામાન્ય રીતે ‘વલભી સિક્કા ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. શ ભટ્ટારકનું નામ ધરાવતા કેટલાક સિક્કા ક્ષત્રપ કાલના અંત પછીના હશે, જ્યારે ઘણા સિક્કા અગાઉના એ રાજાના નામે નવેસર પડાયા કર્યા હશે. આ સિક્કાએ ચાંદીના કે તાંબા ઉપર ચાંદીના એપ ચડાવેલા છે, તેથી અનુમાન થાય છે કે મૈત્રક રાજ્યમાં ચાંદીની તંગી હતી. ગુપ્ત સામ્રાજ્યના ઉત્તરકાલમાં પણ ચાંદીની તંગી હતી તે મૈત્રક રાજ્યમાં ચાલુ રહી હશે. આ સિક્કાના મુખ્યત્વે એ પ્રકાર જોવામાં આવે છે: કેટલાક સિક્કાની પાછલી બાજુ ઉપર સાદા ત્રિશૂળની આકૃતિ હોય છે, જ્યારે બીજા કેટલાકમાં એ ત્રિશૂળની નીચે પરશુ જોડેલુ હાય છે. આમાં ત્રિશૂળ માહેશ્વર સંપ્રદાયનું ચિહ્ન છે અને પરશુ ભાગવત સંપ્રદાય સાથે સંબંધ ધરાવે છે, આથી આ સિક્કા પડાવનાર રાજવંશ મુખ્યત્વે માહેશ્વર હશે અને પછીથી એ ભાગવત સંપ્રદાય તરફ વળ્યા હશે એવુ અનુમાન થઈ શકે. સિક્કાની આગલી બાજુ ઉપર રાજાના મસ્તકની દક્ષિણાભિમુખ આકૃતિ હાય છે, જે ક્ષત્રપ સિક્કા ઉપરની એ પ્રકારની આકૃતિનું અનુકરણ છે. અગાઉના જેવા ગ્રીક-રામન અક્ષર એમાં ભાગ્યેજ નજરે પડે છે તથા વના આંકડા પણ હાતા નથી. સિક્કાની પાછલી બાજુએ ત્રિશૂળ વગેરે ચિહ્નની આસપાસ ક્ષત્રપકાલીન કુટિલ લિપિમાંનું લખાણ એટલું અસ્પષ્ટ અને વિકૃત હોય છે કે અનેક વિદ્વાનાએ પ્રયાસ કર્યાં છતાં હજી એ નિર્ણયાત્મક રીતે વાંચી શકાયુ' નથી.૪૯
૧૯૯]
ગુજરાતમાંથી આ પછી મળતા અન્ય સિક્કાઓમાં ગુપ્તકાલના ઉત્તર સમયમાં મળતા સિક્કા જેવા કલારહિત અને ખેડેાળ તથા સ્કંદગુપ્તના નદીના ચિહ્નવાળા સિક્કા જેવા સિક્કા છે. એ ઉપરનું લખાણ બ્રાહ્મી લિપિમાં હાઈ નીચે મુજબ વંચાય છે ઃ પરમમાહેશ્વર-માતાપિતૃવાવાનુધ્યાત-શ્રી રાખ. આ વિષયના મેાટા ભાગના વિદ્વાનાના અભિપ્રાય છે કે આમાંને શાસક તે રાષ્ટ્રકૂટ કૃષ્ણરાજ અકાલવ`; અને દક્ષિણ ગુજરાત ઉપરના એના રાજ્યમાં ચલાવવા માટે આ સિક્કા બહાર પાડવામાં આવ્યા હોઈ નિશ્ચિતપણે ઈસ્વી સનની નવમી સદીના ગણાય. ગુજરાતમાં સ ંસ્કૃત ભાષા અને બ્રાહ્મી લિપિવાળા સિક્કાની આ વંશથી સમાપ્તિ થાય છે. એ પછીના સિક્કાઓમાં વિદેશી, ખાસ કરીને ઈરાની, અસર સ્પષ્ટ રીતે જોવામાં આવે છે.પ
