________________
૧૦ ]
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ t૧૯૭ લાંબા સમુદ્રકિનારાને લીધે ગુજરાતનું વહાણવટું સમૃદ્ધ હતું. ગુજરાતના વહાણવટીઓ અને વેપારીઓ અનેક વિદેશો ખૂંદી વળ્યા હતા. અગ્નિ એશિયાના કંબેજ (કંબડિયા) સંસ્થાનની વસાહતમાં પશ્ચિમ ભારતના વહાણવટાનો ઘણે ફાળો હોવાનું જણાય છે. ગુજરાતના રાજપુત્ર ભૂવિજય સલચાલ વિ. સં. ૬૬ (ઈ. સ. ૬૦૪)માં જવદીપ–જાવામાં સંસ્થાની સ્થાપ્યું હતું એ અનુશ્રુતિમાં પૂરતું અતિહાસિક તથ્ય જણાય છે. ૪૪ એ અનુશ્રુતિ પ્રમાણે, એ રાજકુમાર પોતાની સાથે પાંચ હજાર માણસ જાવા લઈ ગયો હતો, જેમાં સૈનિકે, કારીગરે, ખેડૂતો, વૈદ્યો, લેખકો વગેરેને સમાવેશ થતો હતો. પછીથી એણે બીજા બે હજાર માણસો તેડાવ્યા હતા, તેઓમાં પથ્થરકામ અને ધાતુકામ કરનારા કારીગરે તથા શિલ્પીઓ હતા. જાવાનાં બોરોબુદુર જેવાં ભવ્ય મંદિરે આ શિ૯પીઓએ કે એમના વંશજોએ બાંધ્યાનું મનાય છે.
અનુ-મૈત્રક કાળમાં પણ આ વેપારી સમૃદ્ધિ ચાલુ રહી હતી, પશ્ચિમ ભારતનાં મહત્ત્વનાં બંદરો તરીકે અરબ લેખકો ખંભાત, ભરૂચ, કામરેજ વગેરેને ઉલ્લેખ કરે છે.૪૫ અમસૂદી (ઈ. સ. ૯૧૬) ખંભાત અને અણહિલવાડને ખાસ ઉલ્લેખ કરે છે૪૬. ખંભાતનાં પાનાં (માણેક) એડન અને મક્કા જતાં. ભરૂચની ભાલાની કોઠી બિરૂસી” (ભરૂચી) તરીકે ઓળખાતી. ખંભાતના જોડા પ્રખ્યાત હતા. પશ્ચિમ ભારતનાં બંદરોએથી મલમલ, ચંદન, કપૂર, લવિંગ, જાયફળ, નાળિયેર, હાથીદાંત, તાંબૂલ, સેપારી, નારંગી, લીંબુ, વાંસ, સીસું વગેરેની નિકાસ થતી. અહીંના બારીક કાપડ- મલમલની અરબ લેખકેએ ખૂબ તારીફ કરી છે. સુલેમાન સોદાગર નોંધે છે કે એ કાપડ એટલું બારીક હોય છે કે આખો ને આખો તાકો અંગૂઠાના ગાળામાંથી પસાર થઈ જાય છે અને એવા તાકા મેં જાતે જોયા છે.૪૭
વેપારવણજની આબાદી નાણાં અને વહીવટ વિના સંભવે નહિ. મૈત્રક કાલ એ ગુજરાતની વેપારી સમૃદ્ધિને કાલ હતો અને મૈત્રક રાજાઓએ પોતાના સિક્કા પાડયા હેય એવી અપેક્ષા રહે, પણ સિક્કા પાડવાની કલાની દષ્ટિએ મૈત્રક કાલ નિરાશાજનક છે એ વિલક્ષણ લાગે એવી વાત છે. ધ્રુવસેન બાલાદિત્યના એક દાનપત્રમાં રાજયના કાશમાંથી દરરોજ એક એક “રૂપક' આપવાની જાહેરાત છે.૪૮ આ રૂપક' ચાંદીનો સિક્કો હશે એ તો સ્પષ્ટ છે, પણ એ કઈ મૈત્રક રાજાએ પાડેલ હશે કે કઈ પૂર્વ પ્રચલિત ચાંદીનો સિક્કો હશે એ નિશ્ચયપૂર્વક : કહેવાનું શકય નથી.
